ხმაური ქარიშხლის წინ

საგარეჯოს საარჩევნო ოლქში 2015 წლის 31 ოქტომბერს ჩატარებული პარლამენტის შუალედური არჩევნების შედეგები, რომელიც ზოგიერთმა მიმომხილველმა 2016 წლის საპარლამენტო არჩევნების „გენერალურ რეპეტიციად“ მონათლა, მწვავე განხილვის საგანი გახდა. კოალიცია „ქართული ოცნების“ კანდიდატმა რესპუბლიკური პარტიიდან, თამარ ხიდაშელმა ერთ პროცენტზე ნაკლები სხვაობით მოუგო „საქართველოს პატრიოტთა ალიანსის“ წარმომადგენელ ირმა ინაშვილს. შედეგებმა მძაფრი რეაქცია გამოიწვია არამარტო „ალიანსის” მხარდამჭერებს შორის, არამედ, როგორც მოგვიანებით გაირკვა, კოალიციის ზოგიერთი წევრის მხრიდანაც. კრიტიკის მთავარ ობიექტს ოლქში თავდაცვის სამინისტროს გამონაკლის შემთხვევაში შექმნილი საარჩევნო უბანი (ე. წ. სპეცუბანი) წარმოადგენდა, სადაც ხმას აძლევენ მუხროვანის ბაზაზე დისლოცირებული სამხედრო მოსამსახურეები. ეს სპეცუბანი სხვა არჩევნების დროსაც არსებობდა, თუმცა ხიდაშელის მოწინააღმდეგეთა აზრით, განსაკუთრებული როლი ითამაშა შარშანდელ არჩევნებში, რამდენადაც რესპუბლიკელი კანდიდატის გამარჯვება სწორედ სამხედროების ხმებმა განაპირობა; ისინი ასევე არჩევნების მიმდინარეობაში უკანონო ჩარევაში ადანაშაულებდნენ საგარეჯოს ყოფილ მაჟორიტარს, ამჟამად კი თავდაცვის მინისტრს, თინათინ ხიდაშელს. ვითარებამ კულმინაციას მაშინ მიაღწია, როდესაც მედიაში გავრცელებული ინფორმაციით, „საერთაშორისო გამჭვირვალობა-საქართველომ“ საქართველოს პროკურატურას საგარეჯოს არჩევნების შედეგების მოკვლევის მოწოდებით/თხოვნით მიმართა (თუმცა, როგორც მოგვიანებით გაირკვა, პროკურატურამ მოკვლევა შეწყვიტა). წინამდებარე ბლოგ-პოსტში არ ვიმსჯელებთ საგარეჯოს შუალედური არჩევნების მსვლელობაში დაშვებული პროცედურული დარღვევების შესახებ, არამედ განვიხილავთ ამომრჩეველთა გეოგრაფიულ, დემოგრაფიულ და ეთნიკურ თავისებურებებს, რომლებიც თამარ ხიდაშელის გამარჯვების რეალურ? მიზეზად მიგვაჩნია.

დიაგრამა 1 

შენიშვნა: სვეტების სიმაღლე მიღებული ხმების აბსოლუტურ რაოდენობას შეესაბამება, ხოლო წარწერები - თითოეული კანდიდატის მიერ მიღებული ხმების პროცენტულ წილს. დამრგვალების გამო, შესაძლოა, პროცენტები 100-მდე არ ჯამდებოდეს ან - აღემატებოდეს 100%-ს. 

წყარო: საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისია (http://results.cec.gov.ge)

არჩევნების შედეგების თანახმად, ხიდაშელის და ინაშვილის მიერ მიღებულ ხმებს შორის სხვაობა სულ რაღაც 559 ხმას შეადგენდა. უნდა აღინიშნოს, სპეცუბანზე დაფიქსირებული შედეგები სხვა, ე. წ. „დედა-უბნის“ მონაცემებთან ერთად ითვლება და ცალკე არსად ფიქსირდება, შესაბამისად, არჩევნების საბოლოო საუბნო შედეგების ოქმი საშუალებას არ იძლევა, განირჩეს მხოლოდ სპეცუბანზე დაფიქსირებული შედეგები. როგორც პირველი დიაგრამა გვიჩვენებს, მაშინაც კი, თუ სპეციალურ უბანსა და მის ე. წ. „დედა-უბანზე“ დაფიქსირებული შედეგები ბათილად იქნებოდა ცნობილი, გამარჯვება მაინც ხიდაშელს დარჩებოდა, თუმცა ამ შემთხვევაში - მხოლოდ 87 ხმით. ცხადია, რომ ამ პირობებში თითოეულ ხმას სამკვდრო-სასიცოცხლო მნიშვნელობა მიენიჭებოდა.

როგორც ცნობილია, საქართველოს მოსახლეობის საარჩევნო ქცევა განსხვავებულია როგორც დასახლებული პუნქტის ტიპის, ასევე მოსახლეობის ეთნიკური კუთვნილების და რელიგიური შეხედულებების მიხედვით. საგარეჯოს მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის 80% სოფლად ცხოვრობს; მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის ორმოც პროცენტს აზერბაიჯანელები შეადგენენ.  ისტორიულად, საქართველოში ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლების ხმები, როგორც წესი, ხელისუფლებაში მყოფი ნებისმიერი პოლიტიკური ძალისთვის საარჩევნო მხარდაჭერის მნიშვნელოვანი წყაროა. 2015 წლის 31 ოქტომბრის შუალედური არჩევნების შედეგების განხილვა დემოგრაფიული სტრუქტურის ჭრილში საინტერესო სურათს გვაძლევს (იხ. დიაგრამები 2 და 3).

დიაგრამა 2

შენიშვნა: სვეტების სიმაღლე მიღებული ხმების აბსოლუტურ რაოდენობას შეესაბამება, ხოლო წარწერები - კანდიდატების მიერ მიღებული ხმების წილს თითოეული ტიპის დასახლებულ პუნქტში. დამრგვალების გამო, შესაძლოა, პროცენტები 100-მდე არ ჯამდებოდეს ან - აღემატებოდეს 100%-ს.

წყარო: საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისია (http://results.cec.gov.ge)

მეორე დიაგრამაზე წარმოდგენილია კანდიდატთა მიერ ქ. საგარეჯოში, აზერბაიჯანულ და ქართულ სოფლებში მიღებული ხმების აბსოლუტური და ფარდობითი მაჩვენებლები. ქალაქში ირმა ინაშვილმა დიდი სხვაობით მოუგო ხელისუფლების კანდიდატს; ქართული სოფლების საარჩევნო უბნებზე მეტ-ნაკლებად თანაბარი ბრძოლა წარიმართა, თუმცა, საბოლოო ჯამში, თამარ ხიდაშელმა ოპოზიციურ კანდიდატზე ნაკლები ხმა მოაგროვა; სამაგიეროდ, რესპუბლიკელმა პირწმინდად მოუგო ინაშვილს აზერბაიჯანელი მოსახლეობის საარჩევნო უბნებში.

დიაგრამა 3

წყარო:  საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისია (http://results.cec.gov.ge)

როგორც მეორე დიაგრამიდან ირკვევა, ხელისუფლების კანდიდატის გამარჯვებისთვის აზერბაიჯანელი მოსახლეობის ხმები აღმოჩნდა გადამწყვეტი. თუ შევადარებთ, ერთი მხრივ, არჩევნებზე მისული ამომრჩევლების გეოგრაფიულ და დემოგრაფიულ განაწილებას და, მეორე მხრივ, თითოეული კანდიდატის ამომრჩეველთა გეოგრაფიულ და დემოგრაფიულ განაწილებას (დიაგრამა 3), ცხადი ხდება, რომ ხიდაშელის მხარდამჭერების სტრუქტურა მეტნაკლებად ემთხვევა არჩევნებზე გამოცხადებული ადამიანების დემოგრაფიულ სტრუქტურას, ხოლო ინაშვილის ამომრჩეველთა შორის ქალაქის და ქართული სოფლების მცხოვრებლები დისპროპორციულად მეტად არიან წარმოდგენილნი.

როგორც ვხედავთ, საგარეჯოს შუალედურ არჩევნებში სახელისუფლებო კანდიდატის გამარჯვება აზერბაიჯანული საარჩევნო უბნების ამომრჩევლების ხმებმა განაპირობა, ხოლო ირმა ინაშვილის ამომრჩეველთა ბირთვი მუნიციპალიტეტის ქართული მოსახლეობა იყო. ეს მიგნება საქართველოს საარჩევნო „კულტურის“ დიდი ხნის წინ დამკვიდრებული ტრადიციის გაგრძელებაზე მოწმობს - საგარეჯოს მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს ეთნიკური აზერბაიჯანელები წარმოადგენენ, რომლებიც თითქმის ყოველთვის ხმების იოლ წყაროს წარმოადგენენ სახელისუფლებო კანდიდატებისთვის. 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნებში ნაციონალურმა მოძრაობამ ამ სოფლებში ხმების 83% პროცენტი მიიღო, როდესაც მეტწილად ქართველებით დასახლებულ საარჩევნო უბნებში მათ მხარი ამომრჩეველთა 33%-მა დაუჭირა. ზუსტად ერთი წლის შემდეგ, საპრეზიდენტო არჩევნებში, საგარეჯოს მუნიციპალიტეტის აზერბაიჯანული მოსახლეობის ხმების უმეტესობა (58%) უკვე ახალი ხელისუფლების კანდიდატის „ყულაბაში“ აღმოჩნდა. შესაბამისად, საგარეჯოს 2015 წლის არჩევნებში ხელისუფლების კანდიდატის გამარჯვების მთავარ მიზეზს არა იმდენად სპეციალური უბნის არსებობა, არამედ - აზერბაიჯანული მოსახლეობის მხარდაჭერა წარმოადგენდა.

საქართველოში დემოკრატიის მხარდაჭერა მცირდება

2012 წლის საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ ძალაუფლების მშვიდობიანი გადაცემის პირველი პრეცენდენტის შედეგად საქართველოს პოზიცია Freedom House-ისა და Polity IV-ის რეიტინგებში გაუმჯობესდა. ამის მიუხედავად, ბოლო პერიოდში ჩატარებული გამოკითხვების შედეგები მოწმობს, რომ საქართველოს მოსახლეობის მხრიდან დემოკრატიის მხარდაჭერა მცირდება. ეს ტენდენცია თუ გაგრძელდება, ის, სავარაუდოდ, სერიოზულ პრობლემად იქცევა ქართული დემოკრატიის კონსოლიდაციისათვის, ანუ საქართველოს დემოკრატიული მიღწევების ინსტიტუციონალიზაციისა და გამყარებისათვის.

კონსოლიდირებულ დემოკრატიაში არადემოკრატიული რეჟიმის დაბრუნების მოლოდინი ნაკლებია და არსებობს საყოველთაო თანხმობა საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში დემოკრატიული წესების დაცვაზე; დემოკრატია აღიქმება, როგორც ერთადერთი შესაძლო პოლიტიკური წყობა (“The only game in town”). მოსახლეობის მხრიდან დემოკრატიული წყობის მხარდაჭერის გაზომვის შესაძლებლობას საზოგადოებრივი აზრის შესწავლა, კერძოდ მასობრივი გამოკითხვები იძლევა. ამ ბლოგპოსტში განხილულია, თუ როგორ შეიცვალა დემოკრატიული მმართველობის მხარდაჭერის ინდიკატორები ბოლო წლების მანძილზე.

CRRC-საქართველოს გამოკითხვის, კავკასიის ბარომეტრის მონაცემების მიხედვით, 2015 წელს საქართველოში დემოკრატიას კვლავ საკმაოდ მაღალი საზოგადოებრივი მხარდაჭერა ჰქონდა. კერძოდ, მოსახლეობის 47% ეთანხმებოდა მოსაზრებას, რომ „დემოკრატია ყველა სხვა პოლიტიკურ წყობაზე უკეთესია“ და მხოლოდ 16% იზიარებდა აზრს, რომ „ზოგ შემთხვევაში არადემოკრატიული მთავრობა უფრო კარგია, ვიდრე დემოკრატიული“.

თუმცა, თუ ამ შედეგებს წინა წლების კავკასიის ბარომეტრის მონაცემებთან მიმართებაში განვიხილავთ, დავინახავთ, რომ გასული ოთხი წლის განმავლობაში საქართველოში დემოკრატიის მხარდაჭერა შემცირდა. მაგალითად, 2011 წელს მოსახლეობის 65% მიიჩნევდა დემოკრატიულ მმართველობას საუკეთესოდ, 2012 წელს - 68%, ხოლო 2013 წელს - 62%, შესაბამისად, ეს მაჩვენებელი მეტ-ნაკლებად სტაბილური იყო. რაც შეეხება არადემოკრატიული მმართველობის მხარდამჭერებს, მათი წილი ბოლო წლების განმავლობაში გაორმაგდა და 16%-მდე გაიზარდა. ანალოგიურად გაიზარდა იმ ადამიანთა წილიც, ვინც აცხადებს, რომ მათთვის „არ აქვს მნიშვნელობა, როგორი მთავრობა გვეყოლება“.

შენიშვნა: დიაგრამებზე არ არის ნაჩვენები პასუხები „არ ვიცი“ და „უარი პასუხზე“. 2014 წელს კავკასიის ბარომეტრი არ ჩატარებულა.

საყურადღებოა, რომ მცირდება მათი წილიც, ვისაც მიაჩნია, რომ საქართველო დემოკრატიულია. კერძოდ, 2011 წლის კავკასიის ბარომეტრის შედეგების მიხედვით, მოსახლეობის ნახევარი საქართველოს ახასიათებდა, როგორც „სრულიად დემოკრატიულს“ ან როგორც „დემოკრატიულს, პატარა პრობლემებით“ (შესაბამისად, 8% და 42%). 2015 წელს შესაბამისი მაჩვენებლები მხოლოდ 3% და 20% იყო. მეორეს მხრივ, გაიზარდა მათი წილი, ვინც თვლის, რომ საქართველო დემოკრატიულია, თუმცა, დიდი პრობლემებით, ან საერთოდ არ არის დემოკრატიული.

დემოკრატიის მხარდაჭერის შემცირების ერთ-ერთი მიზეზი შეიძლება, საზოგადოებაში დემოკრატიული ღირებულებების შემცირება იყოს. CRRC-საქართველოს გამოკითხვების შედეგად მიღებული მონაცემები არ ადასტურებს ასეთ ვარაუდს: ბოლო წლების განმავლობაში საქართველოს მოსახლეობის დემოკრატიული ღირებულებები შესამჩნევად გაიზარდა. კერძოდ, გაიზარდა მათი წილი, ვინც ეთანხმება მოსაზრებას, რომ „ხალხმა მონაწილეობა უნდა მიიღოს მთავრობის წინააღმდეგ გამართულ საპროტესტო აქციებში, რათა უჩვენოს მთავრობას, რომ ხალხი არის მმართველი ძალა.“ საქართველოს მოსახლეობის ეს წილი 2015 წელს ბევრად აღემატებოდა იმ ადამიანების წილს, ვინც საპირისპირო მოსაზრებას იზიარებდა.

იმის მიუხედავად, რომ ბოლო წლების განმავლობაში მოსახლეობის ის წილი, ვინც საქართველოს დემოკრატიულად თვლის, შემცირდა, მონაცემები აჩვენებს, რომ საზოგადოებაში სიტყვის თავისუფლების აღქმა საგრძნობლად გაიზარდა. მაგალითად, 2009 წლის შემდეგ მოსახლეობის წილი, ვისაც მიაჩნია, რომ საქართველოში ხალხს უფლება აქვს, ღიად თქვას, რასაც ფიქრობს, 55%-დან 72%-მდე გაიზარდა, ხოლო მათი წილი, ვინც არ ეთანხმება ამ მოსაზრებას, თითქმის განახევრდა.

შესაბამისად, ბოლო წლების განმავლობაში დემოკრატიის მხარდაჭერის დონის ცვლილება საზოგადოებაში დემოკრატიული ღირებულების შემცირებასთან არ უნდა იყოს დაკავშირებული და პრობლემა სხვაგან უნდა ვეძებოთ. 

შეჯამების სახით უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს დემოკრატიულ განვითარებაზე საუბრისას მოსახლეობის აზრი ხშირად მივიწყებულია. როგორც ეს ბლოგ პოსტი აჩვენებს, პოლიტიკურმა ელიტამ არ უნდა ჩათვალოს, რომ საზოგადოების მხარდაჭერა დემოკრატიული პოლიტიკური წყობის მიმართ ავტომატურადაა გარანტირებული. მოსახლეობის დამოკიდებულება დემოკრატიისადმი, ისევე, როგორც ცოდნა იმის შესახებ, თუ რა არის დემოკრატია, იცვლება და მნიშვნელოვანია როგორც ამ ცვლილების დაკვირვება, ასევე მათი გამომწვევი მიზეზების შესწავლა, ვინაიდან დემოკრატიის კონსოლიდაცია ფართო საზოგადოებრივი მხარდაჭერის გარეშე ნაკლებად სავარაუდოა. 


საქართველოში საზოგადოებრივი აზრის შესახებ მეტი ინფრომაცია იხილეთ CRRC-ის მონაცემთა ონლაინ ანალიზის ვებ-გვერდი. 

მოხალისეობა საქართველოში 2013-2015 წლებში: დამოკიდებულებები და პრაქტიკა

იქონია თუ არა 2015 წლის თბილისის სტიქიამ გავლენა მოხალისეობის დონეზე საქართველოში? მოხალისეობის თემაზე 2015 წლის დეკემბერში გამოქვეყნებულ სტატიაში, რომელიც ეყრდნობა CRRC- საქართველოს 2013 წლის კავკასიის ბარომეტრის გამოკითხვის შედეგებს, საუბარია იმაზე, რომ სტიქიის შემდგომი ფართომასშტაბიანი მოხალისეობის შედეგად გაჩნდა იმედი საქართველოში მოხალისეობის განვითარებასთან დაკავშირებით. 2015 წლის კავკასიის ბარომეტრის (რომელიც მალე გამოქვეყნდება) გამოკითხვის შედეგებზე დაყრდნობით, წინამდებარე ბლოგის მიზანია, ნახოს, შეიცვალა თუ არა მოხალისეობის დონე საქართველოში და მოსახლეობის დამოკიდებულება მოხალისეობისადმი დასახლების ტიპის, ასაკისა და განათლების დონის მიხედვით.

ბოლო წლების "კავკასიის ბარომეტრის" მონაცემების მიხედვით, მცირედით გაიზარდა საქართველოს მოსახლეობის ის ნაწილი, რომელსაც მოხალისეობა მნიშვნელოვნად მიაჩნია. ასევე მცირედით გაიზარდა მოხალისეობის დონე, თუმცა, ამ ორ ინდიკატორს შორის საკმაოდ დიდი პროცენტული სხვაობაა.

შენიშვნა: კითხვისთის „თქვენი აზრით, რამდენად მნიშვნელოვანია ან რამდენად არ არის მნიშნველოვანი კარგი მოქალაქისთვის გააკეთოს საზოგადოებისთვის საჭირო საქმე როგორც მოხალისემ, ანუ ყოველგვარი ანაზღაურების გარეშე?“ წინამდებარე ბლოგში გაანალიზებული და წარმოდგენილია მხოლოდ მათი წილი, ვინც 10-ბალიან სკალაზე, სადაც კოდი 1 ნიშნავდა „საერთოდ არ არის მნიშვნელოვანი“, ხოლო კოდი 10 ნიშნავდა „ძალიან მნიშვნელოვანია“, აირჩია კოდი 7-დან 10-მდე. კითხვისთვის „გთხოვთ, მითხრათ, რომელ მათგანში მიიღეთ მონაწილეობა ბოლო 6 თვის განმავლობაში? - იყავით მოხალისე, ანუ შეასრულეთ რაიმე საზოგადოებრივი სამუშაო ყოველგვარი ანაზღაურების გარეშე“, ბლოგში გაანალიზებული და წარმოდგენილია მხოლოდ მათი წილი, ვინც უპასუხა „დიახ“. 

პრაქტიკა

2013-დან 2015 წლამდე მოხალისეობის დონე შეიცვალა ზოგიერთ სოციო-დემოგრაფიულ ჯგუფში, თუმცა, ეს ცვლილება ხშირად ცდომილების ფარგლებშია. თუკი 2013 წელს თბილისის მცხოვრებთა 14%-ს ჰქონდა შესრულებული მოხალისეობრივი საქმიანობა, 2015 წელს ეს მაჩვენებელი 21%-მდე გაიზარდა. ქვეყნის მასშტაბით, მოხალისეობის დონე მცირედით გაიზარდა 18-35 ასაკობრივ ჯგუფსა და უმაღლესი განათლების მქონე მოქალაქეებს შორის მაშინ, როცა ეს მაჩვენებელი არ შეცვლილა სხვა ასაკობრივ ჯგუფებსა და საშუალო ტექნიკური თუ საშუალო ან უფრო დაბალი განათლების მქონე მოქალაქეებში.

შენიშვნა: კითხვისათვის „რომელი შეესაბამება თქვენს მიერ მიღებული განათლების ყველაზე მაღალ საფეხურს?“ პასუხის ვარიანტები დაჯგუფდა შემდეგნაირად: ვარიანტები „დაწყებითი განათლების გარეშე“, „დაწყებითი განათლება (დასრულებული ან დაუსრულებელი)“, „არასრული საშუალო განათლება“ და „სრული საშუალო განათლება“ გაერთიანდა კატეგორიაში „საშუალო ან უფრო დაბალი“; ვარიანტები „არასრული უმაღლესი განათლება“, „უმაღლესი განათლება (ბაკალავრის, მაგისტრის ან სპეციალისტის დიპლომი)“ და „სამეცნიერო ხარისხი“ - კატეგორიაში „საშუალოზე მაღალი“. 

დამოკიდებულებები

2013 და 2015 წლებს შორის მცირე პოზიტიური ცვლილება შეინიშნება ყველა სოციო-დემოგრაფიულ ჯგუფში მოხალისეობის მიმართ მოსახლეობის დამოკიდებულებებში. სხვა ქალაქებისა და სოფლების მცხოვრებლებთან შედარებით, 2013 წელს თბილისის მცხოვრებთა შედარებით მცირე ნაწილი მიიჩნევდა, რომ მოხალისეობა მნიშვნელოვანია კარგი მოქალაქისთვის. 2015 წელს სურათი საპირისპიროა. ქვეყნის მასშტაბით, მოხალისეობის მნიშვნელობის მიმართ დამოკიდებულება შეიცვალა 18-35 ასაკობრივ ჯგუფშიც. თუკი ეს მაჩვენებელი 2013 წელს 66% იყო, 2015 წელს 75%-მდე გაიზარდა.

შეჯამების სახით შეიძლება ითქვას, რომ ქვეყნის მასშტაბით მოხალისეობის დონე 13 ივნისის სტიქიის შემდეგ არ გაზრდილა, თუმცა მცირედი ზრდა იყო თბილისში ისევე, როგორც ახალგაზრდებში და უმაღლესი განათლების მქონე მოქალაქეებში. ქვეყნის მასშტაბით, გაიზარდა მოქალაქეთა რიცხვი, რომელთაც მიაჩნიათ, რომ მოხალისეობა მნიშვნელოვანია კარგი მოქალაქისთვის. თუმცა, ხშირ შემთხვევაში, ეს ცვლილება ცდომილების ფარგლებშია. აქედან გამომდინარე, აუცილებელია შემდგომი დაკვირვებები იმის სანახავად, გაგრძელდება თუ არა ეს ტენდენცია.

მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ დიდი სხვაობაა მოხალისეობის დონესა და მოსახლეობის იმ ნაწილს შორის, რომელიც დადებითად არის განწყობილი მოხალისეობის მიმართ, ამ ბლოგში წარმოდგენილი ცვლილებები შესაძლოა მიანიშნებდეს, რომ საქართველოში მოხალისეობა  ვითარდება. მოხალისეობის თემაზე არსებულ ლიტერატურაში საუბარია იმაზე, რომ მოხალისეობა კრიზისების დროს აყალიბებს საზოგადოების ერთიანობისა და სოლიდარობის გრძნობას, რაც თვალნათლივ გამოჩნდა მოხალისეებში თბილისის სტიქიის შემდეგ. მოხალისეობის მოგონებები შესაძლოა, ბიძგის მიმცემი და სამაგალითო აღმოჩნდეს საქართველოს მოქალაქეთათვის მოხალისეობრივ აქტივობებში უფრო აქტიურად ჩასართავად.

მეტი ინფორმაციისათვის მოხალისეობაზე საქართველოში, შეგიძლიათ, იხილოთ გამოკითხვა მოხალისეობა და სამოქალაქო ჩართულობა საქართველოში ისევე, როგორც ჩვენი წინა პოსტი მოხალისეობაზე: საქართველოს მოსახლეობის დამოკიდებულება იძულებითი „მოხალისეობისადმი“.