ეთნიკური ტოლერანტობის ქართული თავისებურებები

"ტოლერანტობის გარეშე შეუძლებელია მშვიდობა, ხოლო მშვიდობის გარეშე შეუძლებელია განვითარება ან დემოკრატია", ამბობს 1995 წლის იუნესკოს ტოლერანტობის პრინციპთა დეკლარაცია¹. აღნიშნული დოკუმენტი ერთ-ერთია იმ მრავალ საერთაშორისო ინსტრუმენტთაგან, რომლებიც ტოლერანტობის, ანუ განსხვავებულობის მიმართ შემწყნარებელი, დამთმენი დამოკიდებულების მნიშვნელობას განიხილავს და მასზე მიუთითებს, როგორც არა მხოლოდ მშვიდობის განმტკიცების, არამედ დემოკრატიული  წინსვლისა და ადამიანთა სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების აუცილებელ პირობაზე. 

საქართველოში ფართოდ არის გავრცელებული მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ჩვენი საზოგადოება ოდითგანვე შემწყნარებლობის მაღალი დონით გამოირჩეოდა - იქნებოდა ეს  დამოკიდებულება განსხვავებული კულტურის, შეხედულებების, ეთნიკური წარმომავლობის თუ რელიგიური აღმსარებლობის მქონე ადამიანების მიმართ. თუმცა, დღევანდელი გადმოსახედიდან და, კერძოდ, ბოლო დროს რელიგიურ, ეთნიკურ და სხვა უმცირესობებთან დაკავშირებით განვითარებული მოვლენების²  გათვალისწინებით რთულია დანამდვილებით იმის თქმა, თუ რამდენად სწორად ასახავს ეს მოსაზრება ქვეყანაში არსებულ რეალობას. 

2012 წლის "კავკასიის ბარომეტრის" შედეგები საშუალებას გვაძლევს, საქართველოს მოსახლეობისთვის საფუძვლიანად თუ უსაფუძვლოდ მიწერილი 'გამორჩეული' შემწყნარებლობის საკითხი ეთნიკური ტოლერანტობის ჭრილში განვიხილოთ და დავადგინოთ, თუ რა ვითარებაა ამ მხრივ ქვეყანაში და რა ფაქტორები ახდენს გავლენას საქართველოში მცხოვრებ ადამიანთა ეთნიკური შემწყნარებლობის დონეზე. რესპონდენტთა ეთნიკური შემწყნარებლობის დონის გასაზომად და არსებული ტენდენციების წარმოსაჩენად გამოვიყენებთ "კავკასიის ბარომეტრის" შემდეგ კითხვებს: 

• "მოუწონებდით თუ არა თქვენი ეროვნების წარმომადგენელს საქმიან ურთიერთობებს [ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელთან]?" კითხვარში ჩამოთვლილი იყო 14 ეთნიკური ჯგუფი, რომელთა შესახებაც რესპონდენტებმა თავიანთი აზრი დააფიქსირეს: ებრაელი, ამერიკელი, აზერბაიჯანელი, ბერძენი, რუსი, სომეხი, თურქი, ქართველი³, ქურთი/იეზიდი, ინგლისელი, აფხაზი, ოსი, საქართველოში მცხოვრები სომეხი და საქართველოში მცხოვრები აზერბაიჯანელი.  

რესპონდენტების მახასიათებლების შესასწავლად კი შემდეგ ცვლადებს გამოვიყენებთ:

• რესპონდენტის პირადი შემოსავალი გასულ თვეში; 
• რესპონდენტის განათლების დონე;
• "რამდენად ხშირად სარგებლობთ ინტერნეტით?"
• "ზოგადად, რამდენად რელიგიური ხართ?"
• "განსაკუთრებული ღონისძიებების გარდა, როგორიცაა ქორწინება ან გასვენება,        რამდენად ხშირად ესწრებით რელიგიურ მსახურებას?"
• "გსურთ თუ არა იცხოვროთ და იმუშაოთ ისეთ ქვეყანაში, რომელსაც სტალინის მსგავსი    პიროვნება მართავს?"

თავდაპირველად, გავეცნოთ გამოკითხულთა ზოგად დამოკიდებულებას განსხვავებული ეთნიკური ჯგუფების მიმართ. ამ მიზნით, ეთნიკურ ტოლერანტობას განვსაზღვრავთ, როგორც სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლებთან საქმიანი ურთიერთობების ჩამოყალიბების მზაობას, ხოლო ტოლერანტობის საზომად გამოვიყენებთ პასუხებს კითხვაზე, მოუწონებდნენ თუ არა რესპონდენტები თავიანთი ეროვნების წარმომადგენელს საქმიან ურთიერთობებს პირველ დიაგრამაზე მითითებული ეთნიკური ჯგუფების წარმომადგენლებთან.

დიაგრამა 1

როგორც ვხედავთ, გამოკითხულთა უმეტესობისთვის მეტწილად მისაღებია ზემოთ მოყვანილ ეთნიკურ ჯგუფებთან საქმიანი ურთიერთობების წარმოება. თანამშრომლობის პერსპექტივაზე დადებითი რეაქციით თუ ვიმსჯელებთ, ჩამოთვლილთაგან ყველაზე მეტი კეთილგანწყობით საქართველოში სარგებლობენ რუსები (84%), ამერიკელები (79%) და საქართველოში მცხოვრები აზერბაიჯანელები (77%), ყველაზე ნაკლებით კი - სომხები (70%), თურქები (65%) და ქურთები/იეზიდები (60%). ამგვარად, მოწონების მაჩვენებელი სხვადასხვა ჯგუფების წარმომადგენლებთან მიმართებაში მერყეობს, თუმცა ნიშნული 60%-ზე დაბლა არ ეცემა. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს შედეგები სტაბილურია ბოლო წლების მანძილზე. თუ ამ მონაცემებს საქართველოში მცხოვრებთა ტოლერანტობის ინდიკატორად განვიხილავთ და სომხეთსა და აზერბაიჯანში ჩატარებული ანალოგიური გამოკითხვების შედეგებს შევადარებთ, დავინახავთ, რომ ეთნიკური შემწყნარებლობის თვალსაზრისით საქართველოს მოსახლეობა ყველაზე ტოლერანტულია რეგიონში (იხ. დიაგრამა 2).

დიაგრამა 2

გამოკითხვის შედეგების თანახმად, საქართველოში გამოკითხულთა ეთნიკური შემწყნარებლობის დონე განსხვავდება დასახლებული პუნქტის ტიპის; რესპონდენტის განათლების დონის; ინტერნეტით სარგებლობის სიხშირის და პირადი შემოსავლის ოდენობის მიხედვით. 

აღმოჩნდა, რომ თბილისელებს ტოლერანტობის უფრო მაღალი საშუალო მაჩვენებელი ახასიათებთ (81%), ვიდრე მათ, ვინც ცხოვრობს სხვა ქალაქებში (79%) ან სოფლად (67%) (იხ. დიაგრამა 3⁴). განსხვავება მეტად თვალშისაცემია მაშინ, როდესაც, მაგალითად,  ებრაელებისა და ქურთების/იეზიდების შემთხვევებს განვიხილავთ - ამ ეთნიკური ჯგუფების მიმართ ტოლერანტულ დამოკიდებულებაში თბილისსა და სოფლებში მცხოვრებ რესპონდენტებს შორის სხვაობა, შესაბამისად, 23 და 25 პროცენტს აღწევს. მსგავს ტენდენციას შევნიშნავთ მაშინაც, თუ გამოკითხულებს მიღებული განათლების დონის მიხედვით დავყოფთ. როგორც მე-3 დიაგრამაზე ჩანს, სრული ან არასრული საშუალო განათლების მქონე რესპონდენტების 68%-ს აქვს დადებითი რეაქცია სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლებთან საქმიანი ურთიერთობების შესაძლებლობაზე, სრული ან არასრული უმაღლესი განათლების მქონეთა შორის კი იგივე მაჩვენებელი საგრძნობლად იზრდება და 81%-ს უტოლდება. ანალოგიურ შედეგებს ვიღებთ, როდესაც ინტერნეტით სარგებლობასა და პირად შემოსავალზე ვამახვილებთ ყურადღებას. რესპონდენტების ის ნაწილი, რომელიც ყოველდღიურად მოიხმარს ინტერნეტს, უფრო ტოლერანტულად არის განწყობილი (83%) სხვა ეთნიკური ჯგუფების მიმართ, ვიდრე ის, რომელიც ინტერნეტით კვირაში ერთხელ ან უფრო იშვიათად⁵;(76%), ან სულაც არასოდეს (72%) სარგებლობს. მსგავსად ინტერნეტის ყოველდღიურად მომხმარებლებისა, ის პირები, რომელთა პირადი ფულადი შემოსავლის ოდენობა (გასულ თვეში) 701 ლარს⁶;აღემატებოდა, ეთნიკური ტოლერანტობის შედარებით მაღალი საშუალო მაჩვენებლით გამოირჩევიან.

დიაგრამა 3

დიდი ხანია, რაც სერიოზული მსჯელობის საგანს წარმოადგენს რელიგიური რწმენის როლი სხვა ეროვნებების წარმომადგენლებისადმი დამოკიდებულებასა და ეროვნებათაშორის ურთიერთობებში. მკვლევრების ნაწილი⁷ რელიგიას იმდენად რთულ და კომპლექსურ ფენომენად მიიჩნევს, რომ, მათი აზრით, რელიგიასა და ნეგატიურ წინარწმენას შორის კავშირის შესწავლისას მიღებული შედეგები, შესაძლოა, განსხვავებული ან ურთიერთსაპირისპიროც კი აღმოჩნდეს, თუ ამ კავშირის საკვლევად რელიგიურობის სხვადასხვა ასპექტებს გამოვიყენებთ (მაგ. რელიგიურ მსახურებაზე დასწრება, რელიგიის მნიშვნელობა ადამიანის ცხოვრებაში, და ა.შ). მცდელობამ, გამოგვეტანა გარკვეული დასკვნები საქართველოში რელიგიისა და ტოლერანტობის ურთიერთქმედების თაობაზე პირდაპირ კითხვაზე დაყრდნობით ("ზოგადად, რამდენად რელიგიური ხართ?"), ერთმნიშვნელოვანი შედეგი არ გამოიღო, რადგან ზოგ შემთხვევაში მორწმუნე რესპონდენტების ტოლერანტობის დონე სჭარბობდა, სხვებში კი - არარელიგიური რესპონდენტებისა. მაგალითად, რელიგიური ადამიანები ებრაელებისა და ამერიკელების მიმართ უფრო კეთილგანწყობილნი აღმოჩნდნენ, ვიდრე არარელიგიური რესპონდენტები. სამაგიეროდ, აზერბაიჯანელებსა და სომხებთან მიმართებაში ტოლერანტობის შედარებით მაღალი დონე არარელიგიურ რესპონდენტებს შორის დაფიქსირდა.

ტოლერანტობასთან დაკავშირებული უფრო საფუძვლიანი ტენდენციების გამოვლენა შესაძლებელი გახდა მაშინ, როდესაც რელიგიურობა განვიხილეთ არა ცალკე, არამედ ეკლესიაში სიარულის სიხშირესა და ავტორიტარიზმის მხარდაჭერასთან ერთად. ამისათვის, ისინი, ვინც საკუთარ თავს აფასებს როგორც "რელიგიურს"⁸;(რესპონდენტთა 48%), დავყავით, ერთი მხრივ,  ე.წ. 'ეკლესიაში მოსიარულეებად' (ვინც თვეში ერთხელ მაინც ან უფრო ხშირად ესწრება რელიგიურ მსახურებას) და ე.წ. 'სულიერ მაძიებლებად' (ვინც მხოლოდ განსაკუთრებულ რელიგიურ დღესასწაულებზე, უფრო იშვიათად ან არასოდეს ესწრება რელიგიურ მსახურებას)⁹. გარდა ამისა, გამოვყავით რელიგიურ რესპონდენტთა კიდევ ორი ჯგუფი: 'ავტორიტარიზმის მომხრეები' (ვინც რელიგიურია და ისურვებდა სტალინის მსგავსი პიროვნების მიერ მართულ ქვეყანაში ცხოვრებას/მუშაობას) და 'ავტორიტარიზმის მოწინააღმდეგეები' (ვინც რელიგიურია და არ ისურვებდა სტალინის მსგავსი პიროვნების მიერ მართულ ქვეყანაში ცხოვრებას/მუშაობას)¹⁰. შედეგების ნაწილი მე-4 დიაგრამაშია წარმოდგენილი.

დიაგრამა 4

დიაგრამაზე ნათლად ჩანს ორივე ტენდენცია - რომ ეკლესიაში მოსიარულე მორწმუნე რესპონდენტები გარკვეულწილად უფრო ტოლერანტულები არიან, ვიდრე ე.წ. სულიერი მაძიებლები (თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ევროპულ ქვეყნებში ტენდენცია ხშირად საპირისპიროა - რაც უფრო ხშირად დადიან ადამიანები ეკლესიაში, მით უფრო მეტად ახასიათებთ ნეგატიური ცრურწმენა¹¹); და რომ ავტორიტარიზმის მომხრე რელიგიურ ადამიანთა ეთნიკური შემწყნარებლობის მაჩვენებელი ჩამოუვარდება ავტორიტარიზმის 

მოწინააღმდეგეთა მაჩვენებელს. 

ამგვარად, საქართველოში დეკლარირებული ეთნიკური ტოლერანტობის დონე საშუალოზე მაღალია და განსხვავებულ ეთნიკურ ჯგუფებთან მიმართებაში 60-დან 84 პროცენტამდე მერყეობს; ეთნიკური ტოლერანტობის განსაკუთრებით მაღალი საშუალო დონე გამოავლინეს დედაქალაქში მცხოვრებმა, უმაღლესი განათლების მქონე, ინტერნეტის ყოველდღიურად მომხმარებელმა და 701 ლარზე მეტი თვიური შემოსავლის მქონე რესპონდენტებმა; შემწყნარებლობის შედარებით მაღალი მაჩვენებლით ასევე ხასიათდებოდნენ ეკლესიაში მოსიარულე და ავტორიტარიზმის მოწინააღმდეგე რელიგიური ადამიანები. 

რამდენად ეთანხმებით ამგვარ შეფასებებს? თავად რომელ მნიშვნელოვან მახასიათებლებს დაამატებდით იმ ფაქტორებს, რომლებიც, ჩვენი აზრით, გავლენას ახდენს ადამიანის ტოლერანტობის დონეზე? 

მადონა შილდელაშვილი

---

1 http://www.tolerantoba.ge/index.php?id=1317639567&kat=166 (ქართული ვერსია) http://www.unesco.org/webworld/peace_library/UNESCO/HRIGHTS/124-129.HTM (ინგლისური ვერსია).^↩
2 ასეთი მოვლენების მაგალითებია: 2012 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში ლანჩხუთის რაიონის სოფელ ნიგვზიანში რელიგიურ ნიადაგზე მომხდარი დაპირისპირება, როდესაც ადგილი ჰქონდა სოფლის მუსულმანი მოსახლეობისთვის ლოცვის უფლების შეზღუდვის მცდელობას; 2013 წლის 17 მაისს თბილისში ორგანიზებული ჰომოფობიის საწინააღმდეგო აქციის დარბევა; 2013 წლის აგვისტოში პანკისის ხეობაში ქართველებსა და ქისტებს შორის მომხდარი კონფლიქტი^↩
3 ამ ბლოგში, საქართველოს მოსახლეობის ტოლერანტობის დონის გამოთვლის პროცესში არ გამოყენებულა ეთნიკურ ჯგუფ 'ქართველებთან' მიმართებაში დაფიქსირებული პასუხები.^↩
4 დიაგრამის ყოველ სვეტში მოყვანილია კითხვარში მითითებული ყველა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლისადმი დადებითი პასუხების საშუალო მნიშვნელობა. ^↩
5 პასუხების გადაჯგუფების შედეგად, ვარიანტები 'კვირაში ერთხელ მაინც' [ვსარგებლობ ინტერნეტით], 'თვეში ერთხელ მაინც' და 'უფრო იშვიათად' გაერთიანდა პასუხში 'კვირაში ერთხელ ან უფრო იშვიათად'.^↩
6 პასუხების გადაჯგუფების შედეგად, ვარიანტები '0', '80 ლარამდე' და '80-150 ლარი' გაერთიანდა პასუხში '0-150 ლარი', ხოლო ვარიანტები '701-1300 ლარი', '1301-2000 ლარი' და '2000 ლარზე მეტი' გაერთიანდა პასუხში '701 ლარზე მეტი'.
7 Brian Laythe, Deborah G. Finkel, Robert G. Bringle, and Lee A. Kirkpatrick. 2002. "Religious Fundamentalism as a Predictor of Prejudice: A Two-Component Model”. Journal for the Scientific Study of Religion, 41:4, pp. 623-635^↩
8 კითხვარში გამოყენებული იყო 10-ბალიანი სკალა, სადაც კოდი '1' შეესაბამებოდა პასუხს 'საერთოდ არ ვარ რელიგიური', ხოლო კოდი '10' შეესაბამებოდა პასუხს 'ძალიან რელიგიური ვარ'. პასუხების გადაჯგუფების შედეგად 10-ბალიანი სკალის ნაცვლად მივიღეთ 3-ბალიანი სკალა (პასუხის ვარიანტები '1', '2', '3' და '4' გაერთიანდა პასუხში 'არ ვარ რელიგიური', '5' და '6' - პასუხში "საშუალოდ რელიგიური ვარ", ხოლო ვარიანტები '7', '8', '9' და '10' - პასუხში 'ვარ რელიგიური'. ამ უკანასკნელ კატეგორიაში რესპონდენტების 48% გაერთიანდა.^↩
9 პასუხის ვარიანტები 'ყოველდღე' [ვესწრები რელიგიურ მსახურებას], 'უფრო ხშირად, ვიდრე კვირაში ერთხელ', 'კვირაში ერთხელ' და 'თვეში ერთხელ მაინც' გაერთიანდა. რესპონდენტები, ვინც ამ კატეგორიაში მოხვდა და, ამასთან, ვინც თავს მიიჩნევს რელიგიურად, გავაერთიანეთ ჯგუფში პირობითი სახელით "ეკლესიაში მოსიარულენი", რომელნიც გამოკითხულთა 23%–ს შეადგენენ. მეორე მხრივ, რელიგიურ რესპონდენტებს, რომლებიც, მათი თქმით, 'მხოლოდ განსაკუთრებულ რელიგიურ დღესასწაულებზე' ესწრებიან რელიგიურ მსახურებას, 'უფრო იშვიათად' ან 'არასდროს', პირობითად ეწოდათ "სულიერი მაძიებლები" – გამოკითხულთა 24%. ტერმინები 'ეკლესიაში მოსიარულე' და 'სულიერი მაძიებელი' გამოყენებულია ნაშრომში: Paul Wink, Michele Dillon, and Adrienne Prettyman. 2007. "Religiousness, Spiritual Seeking and Authoritarianism: Findings from a Longitudinal Study”. Journal for the Scientific Study of Religion, 46:3, pp. 321-335.^↩
10 პასუხების გადაჯგუფების შედეგად, ვარიანტები 'ნამდვილად მინდა' [ისეთ ქვეყანაში ცხოვრება და მუშაობა, რომელსაც სტალინის მსგავსი პიროვნება მართავს] და 'უფრო მინდა, ვიდრე არ მინდა' გაერთიანდა ერთ პასუხში. რელიგიურ რესპონდენტებს, რომელთაც აღნიშნული პასუხი აირჩიეს, 'ავტორიტარიზმის მომხრენი' ეწოდათ (გამოკითხულთა 10%). ხოლო იმ რელიგიურ რესპონდენტებს, რომლებმაც აირჩიეს ვარიანტები 'უფრო არ მინდა, ვიდრე მინდა' და 'ნამდვილად არ მინდა', ეწოდათ 'ავტორიტარიზმის მოწინააღდეგეები' (გამოკითხულთა 32%). ^↩
11 Peer Scheepers, Mérove Gijsberts and Evelyn Hello. 2002. "Religiosity and Prejudice against Ethnic Minorities in Europe: Cross-National Tests on a Controversial Relationship”. Review of Religious Research, 43:3, pp. 242-265. ^↩

პოლიტიკური სიტუაცია საქართველოში და ცვლილებები მოსახლეობის დამოკიდებულებაში რუსეთისადმი

2012 წლის საპარლამენტო არჩევნები საქართველოს უახლესი ისტორიის უმნიშვნელოვანესი მოვლენა გახდა. საქართველოში პირველად მოხდა ხელისუფლების შეცვლა არჩევნების გზით. არჩევნების შედეგებმა გავლენა მოახდინა როგორც ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაზე, აგრეთვე მოსახლეობის შეხედულებებზე ზოგიერთ მნიშვნელოვან საკითხთან დაკავშირებით. კერძოდ, საგულისხმო ცვლილებები აღინიშნა რუსეთის მიმართ არსებულ განწყობებში. გასაგები მიზეზების გამო, წლების განმავლობაში ფიქსირდებოდა ნეგატიური დამოკიდებულება რუსეთისადმი, თუმცა 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ სიტუაცია შეიცვალა.

"კავკასიის ბარომეტრის" ძირითადი ცვლადები, რომლებიც რუსეთის მიმართ არსებულ დამოკიდებულებებს ზომავს, შემდეგია: 

• რუსეთის, როგორც მეგობარი ან, პირიქით, მტერი სახელმწიფოს აღქმა (2011 და 2012 წწ.), 
• რესპონდენტების მიერ რუსებთან  საქმიანი ურთიერთობების მოწონება/არმოწონება (2009–2012 წწ.), და
• რუსული ენის, როგორც აუცილებელი უცხო ენის, სწავლების მხარდაჭერასაქართველოს საშუალო სკოლებში (2009–2012 წწ.).

თანმიმდევრობით განვიხილოთ ცვლილებები, რომლებიც 2012 წელს დაფიქსირდა.

დიაგრამა 1.

შენიშვნა: დიაგრამაზე მოყვანილია მხოლოდ იმ რესპონდენტთა განაწილება, ვინც რუსეთი დაასახელა.

კითხვაზე: "თქვენი აზრით, რომელი ქვეყანაა ამჟამად საქართველოს ყველაზე დიდი მტერი?" როგორც 2011, ასევე 2012 წელს ყველაზე ხშირად რუსეთი სახელდებოდა. თუმცა, თუ 2011 წელს ასე თვლიდა საქართველოს მოსახლეობის ნახევარი, 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ რუსეთი მთავარ მტრად მხოლოდ 35%-მა დაასახელა (დიაგრამა 1). აღსანიშნავია აგრეთვე იმ რესპონდენტთა რაოდენობის მცირე ზრდა, ვინც დაასახელა რუსეთი, როგორც საქართველოს ყველაზე დიდი მეგობარი (კითხვა - "თქვენი აზრით, რომელი ქვეყანაა ამჟამად საქართველოს ყველაზე დიდი მეგობარი?"). 

აღსანიშნავია, რომ ბოლო წლების მანძილზე რუსეთისადმი, როგორც სახელმწიფოსადმი არცთუ დადებითი დამოკიდებულება შედარებით ნაკლებ გავლენას ახდენდა მოსახლეობის მიერ რუსებთან საქმიანი ურთიერთობის მოწონება/არ მოწონებაზე; გამოკითხულთა დაახლოებით 3/4 სტაბილურად აცხადებდა, რომ მოიწონებდა ქართველების საქმიან ურთიერთობებს რუსებთან. თუმცა რუსეთის, როგორც საქართველოს მიმართ მტრულად განწყობილი სახელმწიფოს აღქმის მასშტაბების შემცირებასთან ერთად ოდნავ გაიზარდა რუსებთან საქმიანი ურთიერთობების წარმოების მხარდამჭერთა რაოდენობაც. თუ 2012 წლამდე ჩატარებული გამოკითხვების მიხედვით კითხვაზე, "მოუწონებდით თუ არა თქვენი ეროვნების წარმომადგენელს საქმიან ურთიერთობებს რუსთან?" პასუხი სტაბილურად მერყეობდა 73%-76%-ის ფარგლებში, 2012 წლის არჩევნების შემდეგ დადებითი პასუხების რაოდენობა გაიზარდა და 84% შეადგინა, მაშინ როდესაც  შემცირდა იმ რესპონდენტების რაოდენობა, ვინც ასეთ ურთიერთობას არ მოიწონებდა (დიაგრამა 2).

დიაგრამა 2.

შეიცვალა დამოკიდებულება რუსული ენის მიმართაც. თუ წინა წლებში კითხვაზე, "რომელი უცხო ენა უნდა იყოს სავალდებულო საქართველოს საშუალო სკოლებში?" რესპონდენტების 14%-15% პასუხობდა, რომ ეს უნდა ყოფილიყო რუსული ენა, 2012 წლის მონაცემების მიხედვით ასეთი რესპონდენტების რაოდენობა გაორმაგდა (დიაგრამა 3).

დიაგრამა 3.

შენიშვნა: დიაგრამაზე მოყვანილია მხოლოდ იმ რესპონდენტთა განაწილება, ვინც რუსული ენა დაასახელა.

დაკავშირებულია თუ არა რუსეთის მიმართ პოზიტიური განწყობის ზრდა არჩევნების შედეგებთან და ახალი პოლიტიკური ძალის ხელისუფლებაში მოსვლასთან? ამ კითხვაზე პასუხი შეიძლება დაკავშირებული იყოს სოციალური იზოლაციის შიშის წარმომშობ ე.წ. "სიჩუმის სპირალის" ეფექტთან¹.

ელიზაბეთ ნოელ–ნოიმანის მიერ ჯერ კიდევ 1974 წელს აღწერილი "სიჩუმის სპირალის" თეორიის მიხედვით, ინდივიდების აზრები მეტ–ნაკლებად უცვლელია, ამ აზრების გულწრფელად გამოხატვის სურვილი კი ცვალებადია და დამოკიდებულია გარემოებებზე, მათ შორის - ქვეყანაში არსებულ პოლიტიკურ ვითარებაზე. ადამიანები, რომლებიც ხედავენ, რომ მათი შეხედულებები ფართოდაა გავრცელებული და გაზიარებულია სხვების მიერ, თამამად გამოთქვამენ საკუთარ აზრებს. მეორე მხრივ, როდესაც ადამიანები გრძნობენ, რომ მათი აზრი უმცირესობაში ექცევა, თავს იკავებენ საკუთარი შეხედულებების თამამად დაფიქსირებისგან, ერიდებიან რა საზოგადოებასთან დაპირისპირებას და იზოლაციას. აქედან გამომდინარე, საზოგადოებრივი აზრი იცვლება ქვეყანაში არსებული "პოლიტიკური კლიმატის"მიხედვით.²

ბოლო წლებში საქართველოში არსებული პოლიტიკური ვითარება საშუალებას გვაძლევს ვივარაუდოთ, რომ "სიჩუმის სპირალის" თეორია დიდწილად ხსნის საზოგადოებრივი აზრის ცვლილებების დინამიკას. შესაძლებელია, "სიჩუმის სპირალის" გამო ვიღებდით რესპონდენტთა საკმაოდ დიდ რაოდენობას, ვინც თავს იკავებდა საკუთარი აზრის დაფიქსირებისგან პოლიტიკურ კითხვებზე პასუხისას,  პასუხობდა "არ ვიცი"–ს ან უარს ამბობდა, კითხვაზე რაიმე პასუხი გაეცა. ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ 2012 წლის არჩევნების შემდეგ მთელ რიგ კითხვებთან დაკავშირებით მდგომარეობა რადიკალურად შეიცვალა, რაზეც "კავკასიის ბარომეტრის" შედეგებიც მეტყველებს (დიაგრამა 4).

დიაგრამა 4.

ყველაზე თვალშისაცემი ცვლილება საპარლამენტო არჩევნების სამართლიანობის შეფასებას ეხება. მე–4 დიაგრამა გარკვეულწილად არჩევნებისადმი ნდობასაც ზომავს, და თვალსაჩინოა ცვლილებები 2008 და 2012 წლების საპარლამენტო არჩევნების შედეგების მიმართ არსებულ ნდობაში. 2012 წლის ოქტომბრის არჩევნები მოსახლეობის უმრავლესობამ სამართლიანად ჩატარებულად მიიჩნია (56% აფასებს მათ როგორც "სრულიად სამართლიანად" ჩატარებულს, და 32% - როგორც "ნაწილობრივ სამართლიანად" ჩატარებულს). განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ თითქმის აღარავის გაუჭირდა ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა (თუმცა 11%-მა უარი განაცხადა პასუხის გაცემაზე).

ჩვენთვის საინტერესოა, რამდენად ხსნის ეს ცვლილება ჩვენს მოსაზრებას, რომ 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნებამდე საქართველოს მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი - ისინი, ვინც თავს იკავებდა გამოკთხვის დროს საკუთარი აზრის დაფიქსირებისგან - "სიჩუმის სპირალის" მსხვერპლი იყო. სამწუხაროდ, ამ მოსაზრების ემპირიულად დამტკიცებისთვის ამ ეტეპზე ჯერ არ გვაქვს საკმარისი ინფორმაცია. თუმცა, შესაძლებელია, რომ რესპონდენტები, რომლებიც 2009-2011 წლებში ჩატარებულ გამოკითხვებში ბოლო არჩევნებს აფასებდნენ, როგორც უსამართლოდ ჩატარებულს, მოქცეული იყვნენ "სიჩუმის სპირალში" და არსებული პოლიტიკური გარემოს ზეგავლენით ერიდებოდნენ საკუთარი აზრის დაფიქსირებას.ე.წ. ("გამარჯვებულის ეფექტის " ("winner effect") თანახმად, არსებობს კავშირი არჩევნებისადმი ნდობასა და ამ არჩევნებში გამარჯვებული სუბიექტის მხარდაჭერას შორის³. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ახალ ხელისუფლებას საკუთარი მოსაზრებების გამომხატველად მიიჩნევდა, რის შედეგადაც თამამად დააფიქსირა საკუთარი აზრი, მათ შორის - რუსეთთან დაკავშირებულ საკითხებთან მიმართებაში.

შეგვიძლია ვნახოთ, როგორ პასუხობენ კითხვას სკოლებში რუსული ენის საჭიროების შესახებ ის რესპონდენტები, ვინც ბოლო საპარლამენტო არჩევნებს აფასებს, როგორც სრულიად სამართლიანად ჩატარებულს (დიაგრამა 5):

დიაგრამა 5

2012 წლის მონაცემების მიხედვით, იმ რესპონდენტებს შორის, რომლებმაც არჩევნები სრულიად სამართლიანად მიიჩნიეს, თითქმის გასამმგდა რუსული ენის სკოლებში სწავლების სურვილი (როგორც სავალდებულო უცხო ენის). გამოიკვეთა განსხვავებები რუსეთის, როგორც მტრული სახელწმიფოს აღქმაშიც.

დიაგრამა 6

2012 წელს შემცირდა რუსეთის მტრულ სახელმწიფოდ აღქმის მაჩვენებელიც. იმ რესპოდენტებისგან, ვინც, 2011 წლის გამოკითხვის თანახმად, ბოლო (ე.ი. 2008 წლის 21 მაისის) საპარლამენტო არჩევნები სამართლიანად ჩატარებულად მიიჩნია, 64% რუსეთს საქართველოს ყველაზე დიდ მტრად მიიჩნევდა. 2012 წელს კი სიტუაცია შეიცვალა: იმავე კატეგორიის ადამიანების მხოლოდ 38%–მა დაასახელა რუსეთი საქართველოს ყველაზე დიდ მტრად. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ წინა წლებში "სიჩუმის სპირალში" მოხვედრილმა რესპონდენტებმა 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ სხვაგვარად შეაფასეს საქართველოს მიმართ რუსეთის დამოკიდებულება.

დიაგრამა 7

რუსებთან საქმიანი ურთიერთობების მოწონება/არ მოწონება კიდევ ერთი ასპექტია, რომელიც 2012 წლის გამოკითხვის შედეგების თანახმად მნიშვნელოვნად განსხვავდება წინა წლების მონაცემებისგან. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, რუსი ეროვნების წარმომადგენელთან საქმიანი ურთიერთობის მომხრე რესპონდენტების რაოდენობა გაიზარდა 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ. ზრდა შეინიშნება არჩევნების სამართლიანად ჩატარების აზრის მქონე რესპონდენტებშიც - 2010 და 2011 წლების მონაცემებთან შედარებით დაფიქსირდა დაახლოებით 10%-იან ზრდა იმ რესპონდენტებისა, რომლებმაც უკანასკნელი საპარლამენტო არჩევნები სამართლიანად ჩატარებულად მიიჩნიეს და ამავდროულად მოიწონებდნენ რუსი ეროვნების წარმომადგენელთან საქმიან ურთიერთობებს.

"სიჩუმის სპირალის" თეორიის თანახმად, საზოგადოებრივი აზრის ფორმირება ინდივიდის  შეხედულებებისა და სოციალურ გარემოს შორის კავშირით შედგება⁴. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ხელისუფლების შეცვლა 2012 წელს გამოდგა ის მძლავრი ბიძგი, რომელმაც მოსახლეობაში ცვლილებების შეგრძნება გამოიწვია. რუსეთის მიმართ რესპონდენტების შეცვლილი დამოკიდებულებები შესაძლოა იყოს სწორედ ეს განსხვავებული აზრი, რომელიც რამდენიმე წლის განმავლობაში რესპონდენტების მიერ არ აღიქმებოდა დომინანტურად და შესაბამისად, ისინი ცდილობდნენ, არ დაეფიქსირებინათ საჯაროდ ეს შეხედულებები. 2012 წლის არჩევნებისადმი ნდობისა და პოლიტიკური ცვლილების შედეგად კი სავარაუდოდ, მოხდა ამ დაფარული შეხედულებების საჯაროდ გაზიარება. საზოგადოებრივი აზრის მზარდი ზეწოლის დროს, როდესაც ადამიანები თვლიან, რომ უმცირესობაში არიან, ისინი ცდილობენ დამალონ საკუთარი შეხედულებები⁵. საზოგადოებრივი აზრის ან სოციალური გარემოს ცვლილებას კი შეუძლია ამ დაფარული მოსაზრებების  საჯაროდ გამოხატვა გამოიწვიოს.

როგორ ფიქრობთ, რამდენად დამაჯერებელია ჩვენი არგუმენტები? თქვენი აზრით, მართლდება თუ არა "სიჩუმის სპირალის" თეორია თანამედროვე საქართველოს შემთხვევაში?

რატი შუბლაძე

---

1 Allen, B. (1991). The Spiral of Silence & Institutional Design: Tocqueville's Analysis of Public Opinion& Democracy. Polity.¹
2 Taylor, D. G. (1982). Pluralistic ignorance and the spiral of silence: A formal analysis. Public Opinion Quarterly, 46(3), p. 312.²
3 Anderson, C. J., & LoTempio, A. J. (2002).Winning, losing and political trust in America. British Journal of Political Science, 32(2), p. 336.³
4 Taylor, D. G. (1982). Pluralistic ignorance and the spiral of silence: A formal analysis. Public Opinion Quarterly, 46(3), p. 312.⁴
5 Griffin, E. M. (2003). A first look at communication theory 4th edition. Boston: McGraw-Hill.p. 372⁵

სტუდენტები მოხალისეობის შესახებ

თბილისელი სტუდენტების 15% ამჟამად მოხალისეა, 30% წარსულში იყო მოხალისე, ხოლო 55% არასდროს ყოფილა მოხალისე. ასეთი შედეგები უჩვენა ამ ზაფხულს არასამთავრობო ორგანიზაცია Helping Hand–ის მიერ ჩატარებულმა გამოკითხვამ, რომლის შედეგებიც წარმომადგენლობითია თბილისის რვა უნივერსიტეტის ბაკალავრიატის სტუდენტებისთვის¹.  ამ უნივერსიტეტების 49867 ბაკალავრის სიიდან შემთხვევითი შერჩევის წესით 1500 რესპონდენტი შეირჩა. მათგან 160-მა გამოკითხვაში მონაწილეობაზე უარი განაცხადა. შესაბამისად, გამოიკითხა ბაკალავრიატის 1340 სტუდენტი, რომელთა ასაკი 17-დან 29 წლამდეა; გამოკითხულთა 52% მდედრობითი სქესისაა, 48% კი – მამრობითი.

გარდა იმისა, რომ თბილისელ სტუდენტებს შორის მოხალისეები უმცირესობას წარმოადგენენ, სტუდენტთა 51% თვლის, რომ საქართველოში მოხალისეობის ინსტიტუტი ეფექტური არ არის; საპირისპირო მოსაზრებას მხოლოდ 15% ეთანხმება. თუმცა, ეს მონაცემები იმდენად უიმედოდ აღარ მოგვეჩვენება, თუ გავითვალისწინებთ, რომ მათგან, ვინც ამჟამად არ არის მოხალისე, 71% აცხადებს, რომ ისურვებდა მოხალისეობრივი საქმიანობის შესრულებას. მსგავსი სურვილის არსებობა ცხადყოფს, რომ მოხალისეობას საქართველოში განვითარების პერსპექტივა აქვს; ამ პერსპექტივის გამოყენებისთვის კი საჭიროა პასუხი გაეცეს კითხვას: რა არის ის დაბრკოლებები, რაც ხელს უშლის მოხალისეობის განვითარებას თბილისელ სტუდენტებს შორის?²   კერძოდ:

• რამდენად განსხვავებულია ერთმანეთისგან მოხალისე და არამოხალისე სტუდენტების დემოგრაფიული მახასიათებლები?
• რამდენად გააჩნიათ ახალგაზრდებს ინფორმაცია მოხალისეობის შესახებ? 
• აქვთ თუ არა მათ თავისუფალი დრო, რომელიც შეუძლიათ, რომ მოხალისეობას დაუთმონ? 
• რამდენად დადებითია ახალგაზრდების დამოკიდებულება მოხალისეობის ინსტიტუტის მიმართ? 

გამოკითხვის შედეგები უჩვენებს, რომ მოხალისეობისთვის ხელისშემშლელი ფაქტორები დემოგრაფიულ მონაცემებთან არ უნდა ასოცირდებოდეს (იხ. დიაგარმა 1). მაგალითად, სხვადასხვა ასაკისა და სქესის რესპონდენტებს შორის მოხალისეების, ყოფილი მოხალისეებისა და არამოხალისეების პროცენტული წილი თანაბრია. სტუდენტების 11% დაოჯახებულია, და ეს მაჩვნებელი მოხალისეებსა და არამოხალისეებს შორის მნიშვნელოვნად არ განსხვავდება.

მოსალოდნელია, რომ მათ, ვინც ამჟამად არ მუშაობს, უფრო მეტი თავისუფალი დრო ექნებათ და, სავარაუდოდ, მათ შორის მეტი მოხალისე იქნება, ვიდრე დასაქმებულებს შორის. გამოკითხვის შედეგები ასეთ ვარაუდს არ ადასტურებს: სტუდენტთა 30% ამჟამად დასაქმებულია, 69% კი - დაუსაქმებელი. თუმცა, ორივე ჯგუფიდან მხოლოდ 15%-15% აცხადებს, რომ ამჟამად მოხალისეობს. ამასთან, მოხალისეებს, ყოფილ მოხალისეებსა და არამოხალისეებს საშუალო ყოველთვიური დანახარჯიც თითქმის ერთნაირი აქვთ.

არც ერთი ფაკულტეტი არ გამოირჩევა მოხალისე სტუდენტების განსაკუთრებული კონცენტრაციით.

დიაგრამა 1

როგორც აღმოჩნდა, მოხალისეები არამოხალისეებისგან არ განსხვავდებიან დემოგრაფიული მონცემებით. შესაბამისად, მოხალისეობის განვითარების შესაძლო ხელისშემშლელი მიზეზებიც სხვაგან უნდა ვეძებოთ.

თავად სტუდენტები მოხალისეობრივი საქმიანობის ხელისშემშლელ მიზეზად ყველაზე ხშირად დროის არქონას ასახელებენ. ნახევარზე ოდნავ მეტი (52%) მათგან, ვინც ამჟამად არ მოხალისეობს, მოხალისეობაზე უარს თავისუფალი დროის არქონის გამო ამბობს. ამ პრობლემაზე ის სტუდენტებიც ამახვილებენ ყურადღებას, ვინც ამჟამად მოხალისეობენ. კითხვაზე, "რა შემთხვევაში დაუთმობდით მეტ დროს მოხალისეობას?", უმეტესობა (33%) პასუხობს, რომ მეტი თავისუფალი დროის ქონის შემთხვევაში. თავისუფალი დროის ნაკლებობას ემატება ისიც, რომ, როგორც ჩანს, მოხალისეობის სფეროში მომუშავე ორგანიზაციები ახალგაზრდებს ნაკლებად სთავაზობენ ისეთ მოხალისეობრივ პროგრამებს, რომელებიც სტუდენტის დღის გრაფიკს ითვალისწინებს. ამაზე მიუთითებს ის გარემოება, რომ მოხალისე სტუდენტების 21% მზად არის, მოხალისეობას მეტი დრო დაუთმოს, თუ სამსახურის / სწავლისა და მოხალისეობის დროის შეთავსება შესაძლებელი იქნება.

Helping Hand–ის გამოკითხვის შედეგებზე დაყრდნობით შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მოხალისეობის შესახებ ინფორმაციის არქონა მოხალისეობის ინსტიტუტის განვითარებისთვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დაბრკოლებაა საქართველოში. არამოხალისეების მხოლოდ 27% აცხადებს, რომ სმენია ისეთი ორგანიზაციების შესახებ, რომლებიც ახალგაზრდებს მოხალისეობრივ საქმიანობას სთავაზობენ. კითხვაზე, "რატომ არ გინდათ შეასრულოთ მოხალისეობრივი საქმიანობა?", მათ, ვინც არასდროს ყოფილა მოხალისე, მიზეზად შესაბამისი ინფორმაციის არქონა დაასახელეს (17%).

მათგან, ვინც არასდროს ყოფილა მოხალისე და ამის სურვილი აქვს (გამოკითხული სტუდენტების 38%) 25% ამბობს, რომ თავისი მოხალისეობრივი საქმიანობისთვის სამთავრობო სექტორის მიერ შემოთავაზებულ მოხალისეობრივ პროგრამებს მიანიჭებდა უპირატესობას. თუმცა, მათ უმრავლესობას სახელმწიფოს მიერ წამოწყებული მოხალისეობრივი პროგრამების შესახებ არ სმენია. შესაბამისად, არ არის გასაკვირი, რომ გამოკითხული სტუდენტების 23% საქართველოში მოხალისეობის განვითარებისთვის სამთავრობო სექტორის გააქტიურების აუცილებლობაზე მიუთითებს.

სტუდენტები პრობლემას სამოქალაქო თვითშეგნების ნაკლებობაშიც ხედავენ. მათი 30% თვლის, რომ ქართველ ახალგაზრდებში მოხალისეობის განსავითარებლად სამოქალაქო ცნობიერების დონის ამაღლებაა საჭირო. ამავე პრობლემაზე შეიძლება მიუთითებდეს ისიც, რომ მათგან, ვინც არასდროს ყოფილა მოხალისე, მხოლოდ 21% თვლის, რომ მოხალისეობა კარგი მოქალაქისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია; მათი მხოლოდ 26% ამბობს, რომ მოხალისეობის ინსტიტუტის განვითარება ქართული საზოგადოებისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია.

ახალგაზრდების მსგავსი დამოკიდებულება მათი გამოუცდელობით შეიძლება აიხსნას, რადგან გამოკითხვა აშკარად უჩვენებს, რომ იმ ახალგაზრდებიდან, რომლებსაც მოხალისეობის გამოცდილება აქვთ, პროცენტულად უფრო მეტი თვლის, რომ ეს ინსტიტუტი მნიშვნელოვანია კარგი მოქალაქისთვის და ქართული საზოგადოებისთვის (იხ. დიაგრამა 2). ამ ლოგიკით, ეს გარემოება პრობლემას წარმოადგენს მოხალისეობის განვითარების მხოლოდ პირველ ეტაპზე, რადგან მას შემდეგ, რაც სტუდენტები, რომლებიც არასდროს ყოფილან მოხალისეები, ერთხელ მაინც ჩაერთვებიან ამ საქმიანობაში, ავტომატურად გაიზრდება მათი რიცხვი, ვინც მოხალისეობის ინსტიტუტს ძალიან მნიშვნელოვნად თვლის.

დიაგრამა 2

როგორც გამოკითხვის შედეგები უჩვენებს, არსებობენ სტუდენტები, რომლებსაც მოხალისეობის სურვილი აქვთ ან უკვე მოხალისეები არიან და უნდათ, რომ ამ საქმეს უფრო მეტი დრო დაუთმონ. სამწუხაროდ, ხშირ შემთხვევაში მათ ამის შესაძლებლობა არ აქვთ. მოხალისეობის განვითარების ხელისშემშლელი სამი ძირითადი ფაქტორი გამოიკვეთა: მოხალისეობის შესაძლებლობების შესახებ ინფორმაციის არქონა, თავისუფალი დროის ნაკლებობა და მოხალისეობის საზოგადოებრივი როლის შესახებ სათანადო ინფორმაციის არქონა, რის შედეგადაც მცირეა იმ ახალგაზრდების რიცხვი, ვინც მოხალისეობას ქართული საზოგადოებისთვისა და კარგი მოქალაქისთვის ძალიან მნიშვნელოვნად მიიჩნევს.

თქვენ როგორ ფიქრობთ, საჭიროა თუ არა საქართველოში მოხალისეობის განვითარება, და თუ საჭიროა – რომელი დაბრკოლების გადალახვაა ყველაზე მნიშვნელოვანი საქართველოში მოხალისეობის განსავითარებლად?

Helping Hand–ის გამოკითხვის სრული ანგარიში იხილეთ აქ.

ზაქარია თავბერიძე

---

1 გამოკითხვა ჩატარდა ევრაზიის თანამშრომლობის ფონდის მიერ დაფინანსებული პროექტის ფარგლებში და CRRC–საქართველოს მხარდაჭერით, შემდეგ უნივერსიტეტებში: თბილისის ივ. ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტი; საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი; სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტი; კავკასიის საერთაშორისო უნივერსიტეტი; თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტი; ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი; საქართველოს ეროვნული უნივერსიტეტი (სეუ); და საქართველოს უნივერსიტეტი.¹
2 წინამდებარე ბლოგის მიზანია მოხალისეობასა და სხვა ცვლადებს შორის არსებული ასოციაციების წარმოჩენა. მასში მოხალისეობასა და სხვა ცვლადებს შორის ურთიერთკავშირი არ არის ასახული.²

ბედნიერება, როგორც შედარებითი სარგებელი

მეცნიერები სოციალური ფსიქოლოგიისა და ქცევითი ეკონომიკის დარგში უკვე დიდი ხანია სწავლობენ ადამიანების მიერ საკუთარი ეკონომიკური მდგომარეობის სუბიექტურ შეფასებას. მასობრივი გამოკითხვების დროს ამ ინფორმაციის შესაგროვებლად, როგორც წესი, სკალები გამოიყენება, რომელთა მეშვეობითაც რესპონდენტები საკუთარ კეთილდღეობას აფასებენ - როგორც ზოგადად, ისე სხვებთან შედარებით. ამ ბლოგში განხილული  მაგალითი ადასტურებს  მოსაზრებას, რომ ეკონომიკური მდგომარეობის თვითშეფასება დამოკიდებულია დასმული კითხვის ფორმულირებაზე (wording), ისევე, როგორც არსებულ გარემოებებზე. 

ეკონომიკური მდგომარეობის შესამჩნევად განსხვავებული თვითშეფასება აბსოლუტურ და შედარებით კონტექსტში დანიელ კანემანის მიკერძოებულობის თეორიით შეგვიძლია ავხსნათ¹. აღნიშნული თეორიის მიხედვით, კითხვის  ფორმულირება რესპონდენტებს ერთგვარად უზღუდავს პასუხის თავისუფლებას და შერჩეული ტერმინოლოგიით დიდ გავლენას ახდენს რესპონდენტის პასუხზე. ასეთ გავლენას კანემანი და მისი  თანამოაზრეები ტენდენციურობად მოიხსენიებენ².

ეკონომიკური კეთილდღეობის გარდა, სოციოლოგიურ და ეკონომიკურ დარგებში მუდმივად აქტუალურია კითხვები რესპონდენტთა ბედნიერებზე. თუმცა, ამ შემთხვევაში აღსანიშნავი ისაა, რომ რესპონდენტების ბედნიერების თვითშეფასება მათი ზოგადი და შედარებითი ეკონომიკური სტატუსის თვითშეფასების მიხედვით მერყეობს. 

აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფოში არსებული უთანასწორობის დონის მიხედვით, რომელიც ეკონომიკაში ჯინის კოეფიციენტით იზომება³, იცვლება საზოგადოების ტენდენციურობა. შესაბამისად, სახელმწიფოს ეკონომიკური მდგომარეობიდან  გამომდინარე, ადამიანები მეტი ან ნაკლები ტენდენციურობით აფასებენ თავიანთ ეკონომიკურ სტატუსს. მრავალწლიანი კვლევის საფუძველზე ქცევითი ეკონომიკის დარგში დადასტურდა, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც ჯინის ინდექსი მაღალია, ადამიანების ტენდენციურობა უფრო შესამჩნევია, რასაც, თავის მხრივ, უარყოფითი გავლენა აქვს მოსახლეობის მიერ ბედნიერების თვითშეფასებაზე. მეორე მხრივ, საპირისპირო მოსაზრება მართლდება ეკონომიკურად თანაბარ საზოგადოებებში, სადაც ჯინის ინდექსი შედარებით დაბალია. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, იმ ქვეყნებში, სადაც სიმდიდრის გადანაწილება შედარებით თანაბარია, ადამიანები უფრო ბედნიერად გრძნობენ თავს. აქვე მინდა დავურთო, რომ ეკონომისტების რწმენით, მინიმალურ შემოსავალს გაცდენილი კომფორტული ეკონომიკური მდგომარეობა ადამიანების ბედნიერებისთვის უმნიშვნელოა. ისინი იმ შემთხვევაში გრძნობენ თავს უფრო ბედნიერად (ან უბედურად), თუ თვლიან, რომ  გარშემომყოფებზე მეტი (ან ნაკლები) აქვთ.  

რა კავშირია ადამიანების ბედნიერების თვითშეფასებასა და მათი ოჯახების აბსოლუტური და შედარებითი ეკონომიკური მდგომარეობის თვითშეფასებას შორის საქართველოში?

2012 წლის "კავკასიის ბარომეტრის" მონაცემებზე დაყრდნობით შემდეგი ჰიპოთეზა იქნება განხილული: ადამიანების ბედნიერებისთვის უფრო პრიორიტეტულია, ჰქონდეთ გარშემომყოფებზე მეტი, ვიდრე ჰქონდეთ ობიექტურად საკმარისი შემოსავალი. 

ქვემოთ განვიხილავთ მხოლოდ საქართველოს მონაცემებს; განიმარტება კავშირი რესპონდენტების ბედნიერების თვითშეფასებასა და მათ მიერ საკუთარი ოჯახების აბსოლუტური და შედარებითი ეკონომიკური მდგომარეობის თვითშეფასებას შორის. ცხრილში 1 მოყვანილია 2012 წლის "კავკასიის ბარომეტრის" კითხვები, რომლებიც განიხილება ანალიზის დროს.

კითხვის ნომერი	კითხვა	გაზომვის სკალა	რა იზომება
C11	„თქვენი აზრით, ეკონომიკური მდგომარეობის ამსახველი 10 საფეხურიანი კიბის რომელ საფეხურზე დგას თქვენი ოჯახი ამჟამად?“	10-ბალიანი, ბარათი. (ამ ბლოგში 10–ბალიანი სკალა დაყვანილია 4-ბალიან სკალაზე4)	აბსოლუტური ეკონომიკური მდგომარეობა
C13	„თქვენს ირგვლივ მცხოვრები ოჯახების უმრავლესობასთან შედარებით, როგორ შეაფასებდით თქვენი ოჯახის ეკონომიკურ მდგომარეობას ამჟამად?“	4–ბალიანი	შედარებითი ეკონომიკური მდგომარეობა
N1	„ზოგადად, რამდენად ბედნიერი ხართ?“	10-ბალიანი, ბარათი. (ამ ბლოგში 10–ბალიანი სკალა დაყვანილია 4-ბალიან სკალაზე, ისევე, როგორც კითხვის C11 შემთხვევაში.)	ბედნიერება

ცხრილი 1

დიაგრამებში 1 და 2 წარმოდგენილია რესპონდენტების პასუხების განაწილება კითხვებზე C11 და C13. პირველ მათგანზე გამოსახულია საქართველოში გამოკითხულ რესპონდენტთა მიერ აღქმული აბსოლუტური ეკონომიკური მდგომარეობა, ხოლო მეორეზე - შედარებითი ეკონომიკური მდგომარეობა. მაშინ, როდესაც პირველ დიაგრამაზე პასუხების განაწილება შედარებით თანაბარია, მეორეში საკმაოდ განსხვავებულ სურათს ვაწყდებით, სადაც რესპონდენტთა 90%-მა საშუალო პოზიცია აირჩია (კოდები '2' და '3').

დიაგრამა 1

დიაგრამა 2

შესაძლოა, ამ შემთხევაში ზემოთ განმარტებულ ტენდენციურობის თეორიას ემოქმედა. არსებობს იმის ალბათობა, რომ რესპონდენტების პასუხებზე გავლენა მოახდინა კითხვის ფორმულირებამ: "თქვენს ირგვლივ მცხოვრები ოჯახების უმრავლესობასთან შედარებით, როგორ შეაფასებდით თქვენი ოჯახის ეკონომიკურ მდგომარეობას ამჟამად?". 

პირველ და მეორე დიაგრამებზე მოცემული პირველი საფეხური შეესაბამება საზოგადოებაში არსებულ ყველაზე დაბალ ეკონომიკურ მდგომარეობას, ხოლო ბოლო საფეხური შეესაბამება ყველაზე მაღალ ეკონომიკურ მდგომარეობას. შესაძლებელია, რომ C13 კითხვის შემთხვევაში რესპონდენტთა უმრავლესობა გაერიდა სკალის ორივე რადიკალურ პასუხს შესაძლო გარემოებრივი ტენდენციურობის გამო⁵. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, ადამიანები ტენდენციურ ხასიათს თავიანთი გარემოდან გამომდინარე იძენენ, რასაც ქვეყანაში არსებული უთანასწორობა კიდევ უფრო უწყობს ხელს. ეს რეაქცია შეიძლება შემდეგნაირად განვმარტოთ: სიღარიბეში მყოფი ადამიანები ერიდებიან მოსაზრებას, რომ საზოგადოების ყველაზე დაბალ ფენას განეკუთვნებიან. მეორე მხრივ, მოსახლეობის ის ნაწილი, რომელიც მდიდარია, ცდილობს უარყოს ეს ფაქტი. ამისთვის ორი ახსნა არსებობს. პირველ რიგში, ადამიანები ძირითადად "ნორმალურობას" ამჯობინებენ, რომელიც ამ შემთხვევაში "საშუალოს" ანალოგიურია. მეორე მიზეზი შესაძლოა მათი უშუალო წრე იყოს - მდიდარ ადამიანებს, ჩვეულებრივ, სხვა, თავისავით მდიდარ ადამიანებთან აქვთ ურთიერთობა, ხოლო ღარიბ ადამიანებს - სხვა, თავისავით ღარიბ ადამიანებთან; ისინი თავის უშუალო გარემოცვას ადარებენ თავს,  და არა ზოგადად მოსახლეობას.

დიაგრამა 3

დიაგრამა 4

იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოში ჯინის კოეფიციენტი საკმაოდ მაღალია⁶, მოცემული მაგალითი ტენდენციურობის ეფექტს ცხადყოფს - უთანასწორო ეკონომიკურ სისტემაში მცხოვრები ადამიანები ქვეცნობიერად ხდებიან ტენდენციურები, როდესაც ისინი საკუთარ ეკონომიკურ მდგომარეობას სხვისას ადარებენ. თუმცა, აქაც მინდა დავურთო, რომ ადამიანის უშუალო წრე დიდ როლს თამაშობს მის მიერ გარემოს აღქმაში. იგი საკუთარ ეკონომიკურ მდგომარეობასაც სწორედ ამ წრესთან შედარებით აფასებს, და რადგან უმეტეს შემთხვევაში ერთ წრეში მყოფი ადამიანები მსგავსი ეკონომიკური მდგომარეობით გამოირჩევიან, მესამე და მეოთხე დიაგრამებზე მაჩვენებლების ზრდა და კლება შესაძლოა შეუმჩნევლადაც მოგვეჩვენოს. 

მიუხედავად ამისა, ადამიანის ეკონომიკური მდგომარეობის დადებითი ან უარყოფითი კავშირი ადამიანის ბედნიერების თვითშეფასებასთან სავსებით მოსალოდნელია, რაც, თავის მხრივ, ადამიანის უშუალო გარემოსა და მის გამოცდილებაზეა დამოკიდებული. თუ რესპონდენტთა ყველაზე ნაკლებად ბედნიერ ნაწილზე გავამახვილებთ ყურადღებას (წითელი ზოლები დიაგრამებში 3 და 4), ჩანს, რომ ეს მაჩვენებელი უფრო მაღალია შედარებითი ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასებისას. ამასთან აღსანიშნავია, რომ ბედნიერების მაჩვენებელი (მწვანე ზოლები) კლებულობს შედარებითი ეკონომიკური მდგომარეობის გაზომვისას, აბსოლუტურ ეკონომიკურ მდგომარეობასთან შედარებით. 

დასკვნით მოსაზრებად შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენი ჰიპოთეზა საქართველოში მართლდება  - ქართველებისთვისაც უფრო მნიშვნელოვანი მათი შედარებითი, და არა აბსოლუტური ეკონომიკური სტატუსია. 

ეთანხმებით თუ არა კანემანის თეორიას, და მის შესაბამისობას საქართველოს მაგალითთან? გაგვიზიარეთ თქვენი შეხედულებები! 

ნატა კერესელიძე

თუ გსურთ, უფრო დეტალურად გაიგოთ ხალხის დამოკიდებულება ამ და სხვა ეკონომიკურ, პოლიტიკურ, სოციალურ, თუ ფსიქოლოგიურ საკითხებზე, შეგიძლიათ დამოუკიდებლად გააანალიზოთ "კავკასიის ბარომეტრის" მონაცემები მარტივი ონლაინ-ანალიზის პროგრამით, რომელიც ყველასთვის ხელმისაწვდომია CRRC-ის ვებ-გვერდზე (www.crrc.ge/oda). 

1 Kahneman, D. 2011. Thinking Fast and Slow, New York: Farrar, Strauss and Giroux.^↩
2 იხ. Ball, R. and Chernova, K. 2008. “Absolute Income, Relative Income, and Happiness.” Social Indicators Research, 88: 497-529; Beegle, K. et al. 2009. Frame-of-Reference Bias in Subjective Welfare Regressions. Washington DC: The World Bank; Layard, R. 2006. Happiness: Lessons from a New Science, London, Penguin Books; Oishi, S. et al. 2011. “Income Inequality and Happiness.” Psychological Science, 22: 1095-1100.^↩
3 ჯინის კოეფიციენტი ზომავს ქვეყანაში არსებული უთანასწორობის დონეს შინამეურნეობებზე სიმდიდრის გადანაწილების მიხედვით, სადაც კოეფიციენტი 0 მაქსიმალურ თანასწორობას აღნიშნავს, ხოლო კოეფიციენტი 100 - მაქსიმალურ უთანასწორობას.^↩
4 10-ბალიანი სკალის კოდები '1', '2', '3' შეესაბამება 4-ბალიანი სკალის კოდს '1'; კოდები '4', '5' - კოდს '2'; კოდები '6', '7' - კოდს '3'; კოდები '8', '9', '10' - კოდს '4'.^↩
5 შეძენილი ტენდენციურობა, რომელიც ჩნდება გარშემომყოფების ეკონომიკური მდგომარეობის გათვალისწინებით.^↩
6 2011 წლის მონაცემებით, საქართველოში ჯინის კოეფიციენტი 46-ია. იხ.: The World Factbook. 2013. Washington, DC. Available: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2172rank.html [Accessed: 19 April 2013].^↩

ქველმოქმედება საქართველოში

რა ახასიათებს ადამიანს, რომელიც გულგრილი არ რჩება გაჭირვებულის თხოვნისადმი, თანხა გაიღოს მის დასახმარებლად? ქველმოქმედი ადამიანების საქციელი შეიძლება მთელი რიგი მოტივებით იყოს განპირობებული: ალტრუისტული სულისკვეთებით გამოწვეული სხვებზე უანგაროდ ზრუნვის სურვილი; პირადი ინტერესები; ამა თუ იმ სახის სარგებლის მიღების მოლოდინი, როგორიცაა, მაგალითად, სასურველ სოციალურ წრეში მოხვედრა, საკუთარი თვითშეფასების ამაღლება, საზოგადოების თვალში პრესტიჟის მოპოვება. მიუხედავად იმისა, რომ რთულია გადაწყვეტით ვთქვათ, თუ რა მოტივები ამოძრავებს ქველმოქმედ ადამიანებს ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, შევეცდებით გამოვავლინოთ ის ძირითადი თვისებები, რომლებიც, ჩვენი მონაცემების თანახმად, ქველმოქმედებს არაქველმოქმედებისგან განასხვავებს.

2012 წლის "კავკასიის ბარომეტრის" შედეგები საშუალებას გვაძლევს, ამ თვალსაზრისით გარკვეული დასკვნები გავაკეთოთ. ამისათვის, გავაანალიზებთ იმ რესპონდენტთა პასუხებს, ვინც ბოლო 6 თვის განმავლობაში მისცა ფული მათხოვარს, შეწირა თანხა ქველმოქმედების მიზნით (მათ შორის - მოკლე ტექსტური შეტყობინების მეშვეობით) ან გაიღო ფული ეკლესიისა თუ მეჩეთისთვის. 

გამოკითხულთა 55%-მა განაცხადა, რომ გასული 6 თვის განმავლობაში ან თანხა გაიღო ქველმოქმედებისთვის, ან ფული შესწირა ეკლესიას/მეჩეთს. აღმოჩნდა, რომ ეს ადამიანები ('ქველმოქმედები') გაცილებით უფრო მეტად ენდობიან სხვებს, ვიდრე დანარჩენი 45% ('არაქველმოქმედები'). როგორც დიაგრამა 1-ზე ჩანს, 'ქველმოქმედთა' 42% სრულად ან ნაწილობრივ ეთანხმება მოსაზრებას, რომ "ბევრი ადამიანი არსებობს, ვისაც შემიძლია სრულად ვენდო". მათგან განსხვავებით, 'არაქველმოქმედთა' შორის იგივე აზრისაა გაცილებით ნაკლები - 29%. აგრეთვე, 'არაქველმოქმედთა' მხოლოდ მესამედი (32%) სრულად ან ნაწილობრივ ეთანხმება მოსაზრებას, რომ "ძალიან ბევრი ადამიანი არსებობს, ვისი იმედიც შემიძლია მქონდეს გასაჭირში", 'ქველმოქმედთა' შემთხვევაში კი ეს მაჩვენებელი 14 პუნქტით იზრდება და 46%-ს უტოლდება.

 დიაგრამა 11

გარდა სხვების მიმართ ნდობის მაღალი მაჩვენებლისა, საქართველოს კონტექსტში როგორც სხვისი კეთილდღეობისთვის თანხის გაღება, ისე ეკლესიის/მეჩეთის სასარგებლოდ ფულის შეწირვა დაკავშირებულია სოციალური მხარდაჭერის მოლოდინთანაც. ამაზე მიუთითებს პასუხები კითხვაზე, თუ რამდენად მოსალოდნელია რესპონდენტისთვის, რომ მისი ახლო ნათესავები, მეგობრები ან მეზობლები დაეხმარებიან მას სამ კონკრეტულ სიტუაციაში - სახლის/ბინის რემონტის; ავადმყოფობის; და ფულის სესხების დროს (დიაგრამა 2). 'არაქველოქმედთა' 16%-სგან განსხვავებით, 'ქველმოქმედთა' 24%-სთვის სავსებით მოსალოდნელია, რომ ახლობლები დაეხმარებიან რემონტის დროს. ავად გახდომის შემთხვევაში, 'ქველმოქმედთა' 39% მოელის, რომ მეგობრები, მეზობლები და ნათესავები მოუვლიან - ანალოგიურ სიტუაციაში 'არაქველმოქმედთა' 28%-ს აქვს ახლობლების დახმარების იმედი. მესამე სიტუაცია კიდევ უფრო თვალსაჩინო სხვაობას წარმოგვიდგენს. მაშინ, როდესაც 'ქველმოქმედთა' 40%-ისთვის სავსებით მოსალოდნელია, რომ ახლობლები მათ ორი კვირით ფულს ასესხებენ, 'არაქველმოქმედთა' მხოლოდ მეოთხედი (25%) ამჟღავნებს მსგავს მოლოდინს.

დიაგრამა 2 2

აღსანიშნავია, რომ 'ქველმოქმედთა' ოპტიმიზმი მხოლოდ ადამიანების მიმართ ნდობით და ახლობლებისგან დახმარების მიღების მოლოდინით არ შემოიფარგლება; ის მათი ოჯახების ფინანსური მდგომარეობის გაუმჯობესების იმედზეც ვრცელდება, რაც ასახულია დიაგრამაში 3.

დიაგრამა 33

"კავკასიის ბარომეტრის" შედეგების მიხედვით, 'ქველმოქმედ' რესპონდენტებს 'არაქველმოქმედებთან' შედარებით უფრო დადებითი შეფასებები აქვთ თავიანთი ოჯახების როგორც ამჟამინდელ, ისე სამომავლო ეკონომიკურ მდგომარეობასთან დაკავშირებით. ეს პასუხების საშუალო მნიშვნელობებში აისახა. 'ქველმოქმედთა' ოპტიმიზმი ჭარბობს მაშინაც, როდესაც საქმე მომავალში მათი შვილების ეკონომიკურ კეთილდღეობას ეხება. გამოკითხულ 'ქველმოქმედთა' 65% მიიჩნევს, რომ მათ ასაკში შვილები ფინანსურად მათზე უკეთესად იქნებიან უზრუნველყოფილნი, 'არაქველმოქმედთა' შორის კი იგივე მოლოდინი 56%-ს აქვს.

ამგვარად, საქართველოში ქველმოქმედების მიზნით თანხის გაღება თუ ეკლესია/მეჩეთისთვის ფულის შეწირვა ახასიათებს მათ, ვინც მეტად ენდობა ადამიანებს, გაჭირვების დროს ნათესავების, მეგობრებისა და მეზობლების  დახმარების მოლოდინი და მომავალში უკეთესი ეკონომიკური მდგომარეობის  იმედი აქვს. ჩვენს მონაცემებზე დაყრდნობით მიღებული ასეთი დასკვნა საშუალებას გვაძლევს მსჯელობა განვაგრძოთ იმაზე, არსებობს თუ არა მიზეზ-შედეგობრივი კავშირები ქველმოქმედების მიზნით გაღებულ თანხასა და ქველმოქმედთა სოციალური გარემოსა და მომავლისადმი უფრო პოზიტიურ დამოკიდებულებას შორის. თქვენ როგორ ფიქრობთ? გაგვიზიარეთ თქვენი მოსაზრებები! 

მადონა შილდელაშვილი

<sup>1 კითხვარში გამოყენებული იყო 10-ბალიანი სკალა, სადაც კოდი '1' შეესაბამებოდა პასუხს "საერთოდ არ შეესაბამება" [რესპონდენტის განწყობას], ხოლო კოდი '10' შეესაბამებოდა პასუხს "სრულად შეესაბამება" [რესპონდენტის განწყობას]. მონაცემთა ანალიზის დროს მოხდა პასუხების გადაჯგუფება და 10-ბალიანი სკალის ნაცვლად მივიღეთ 5-ბალიანი სკალა (კერძოდ, პასუხის ვარიანტები '1' და '2' გაერთიანდა პასუხში "საერთოდ არ შეესაბამება", პასუხის ვარიანტები '3' და '4' - პასუხში "ნაწილობრივ არ შეესაბამება", პასუხის ვარიანტები '5' და '6' - პასუხში "არც შეესაბამება, არც არ შეესაბამება", პასუხის ვარიანტები '7' და '8' - პასუხში "ნაწილობრივ შეესაბამება", ხოლო პასუხის ვარიანტები 9 და 10 - პასუხში "სრულად შეესაბამება"). შესაბამისად, დიაგრამაში მოყვანილია მხოლოდ იმ რესპონდენტების პასუხები, ვინც განაცხადა, რომ ეს დებულებები სრულად ან ნაწილობრივ შეესაბამება მათ განწყობას. ↩

2 კითხვარში გამოყენებული იყო 10-ბალიანი სკალა, რომელიც ანალიზის დროს დაყვანილია 5-ბალიან სკალაზე ისევე, როგორც წინა დიაგრამის შემთხვევაში. მე-2 დიაგრამაში მოყვანილია მხოლოდ იმ რესპონდენტთა პასუხები, ვინც აცხადებს, მათთავის "სავსებით მოსალოდნელია" ამა თუ იმ სახის დახმარების მიღება (10-ბალიანი სკალის პასუხის ვარიანტები 9 და 10).↩

3 კითხვარში გამოყენებული იყო 10-ბალიანი სკალა. ამ დიაგრამაში მოყვანილია პასუხების საშუალო მნიშვნელობა (mean) 'ქველმოქმედი' და 'არაქველმოქმედი' რესპონდენტებისთვის.↩</sup>

სტალინის მედლის ორი მხარე

საბჭოთა კავშირის ყოფილი მმართველის, იოსებ სტალინის გარდაცვალების  შემდეგ სამოცი წელი გავიდა. საინტერესოა, რა დამოკიდებულება აქვს დღეს საქართველოს მოსახლეობას სტალინის მიმართ.რა ახასიათებთ ადამიანებს, ვინც სტალინისადმი დადებითად არის განწყობილი, და რა ახასიათებს მათ, ვისაც სტალინისადმი უარყოფითი განწყობა აქვთ? კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრების (CRRC)ყოველწლიური გამოკითხვის, „კავკასიის ბარომეტრი-2012“-ის ფარგლებში საქართველოს, სომხეთის და აზერბაიჯანის მოსახლეობას დავუსვით რამდენიმე კითხვა იოსებ სტალინის შესახებ¹. გამოკითხვის შედეგად საქართველოში განსაკუთრებით საინტერესო პასუხები დაფიქსირდა. აღმოჩნდა, რომ ადგილი აქვს სტალინის პიროვნების არაერთგვაროვან და წინააღმდეგობრივ შეფასებებს. 

ერთი შეხედვით, ქართული საზოგადოება დადებითადაა განწყობილი სტალინისადმი: რესპონდენტების 45%-ს აფიქსირებს დადებით დამოკიდებულებას სტალინის მიმართ (პატივისცემა, სიმპათია, აღფრთოვანება), მაშინ როდესაც 15% გულგრილია საბჭოთა ლიდერის მიმართ, ხოლო 20% უარყოფითად არის განწყობილი (ანტიპათია, გაღიზიანება, შიში, ზიზღი). დანარჩენ რესპონდენტებს (15%) გაუჭირდათ პასუხის გაცემა ან უარი განაცხადეს ამ კითხვაზე პასუხის გაცემაზე (დიაგრამა 1).

დიაგრამა 1

თუმცა, უფრო ღრმა ანალიზი ცხადყოფს, რომ ქართველი რესპონდენტების  დამოკიდებულება სტალინის მიმართ არაერთგვაროვანია. დიდ მნიშვნელობას იძენს გარემოება, თუ როგორ იყო ფორმულირებული კითხვა. „კავკასიის ბარომეტრი-2012“-ის ფარგლებში რესპონდენტებს ვთხოვეთ შეეფასებინათ განსხვავებული მოსაზრებები, რომელთა ნაწილი დადებითად ახასიათებდა სტალინს, ნაწილი კი – უარყოფითად. იმის მიხედვით, დადებითი იყო მოსაზრება თუ უარყოფითი, რესპონდენტები განსხავებულ დამოკიდებულებას აფიქსირებენ სტალინის მიმართ. ამავე დროს, განსაკუთრებით თვალშისაცემია, რომ არ არის რადიკალური (რაოდენობრივი) განსხვავებები რესპონდენტების მიერ შემდეგი ურთიერთგამომრიცხავი მოსაზრებების შეფასებაში: „სტალინი იყო სასტიკი, არაადამიანური ტირანი, რომელიც მილიონობით უდანაშაულო ადამიანის სიკვდილშია დამნაშავე” და “სტალინი ბრძენი ლიდერი იყო, რომელმაც სიმძლავრე და კეთილდღეობა მოუტანა საბჭოთა კავშირს” (დიაგრამა 2).

დიაგრამა 2

სტალინის მიმართ არსებული არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება სხვა კითხვებშიც ვლინდება. მიუხედავად იმისა, რომ, ერთი მხრივ, მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი (45%)დადებით დამოკიდებულებას აფიქსირებს სტალინის მიმართ, ამავე დროს გამოკითხულთა  უმრავლესობა (63%) გვეუბნება, რომ არ სურს ცხოვრება და მუშაობა ისეთ ქვეყანაში, რომელსაც სტალინის მგავსი პიროვნება მართავს. რესპონდენტთა მნიშვნელოვანი ნაწილი (49%) არც იმ მოსაზრებას ეთანხმება, რომ „ჩვენს ხალხს ყოველთვის ექნება მოთხოვნილება ჰყავდეს ისეთი ლიდერი, როგორიც სტალინი იყო, რომელიც მოვა და წესრიგს დაამყარებს“. 

სტალინისადმი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება ვლინდება მაშინაც, როდესაც პასუხებს რესპონდენტების დემოგრაფიული მაჩვენებლების მიხედვით ვაანალიზებთ. სტალინის მიმართ დადებითი ან უარყოფითი დამოკიდებულება განასხვავებს რესპონდენტებს დასახლებული პუნქტის ტიპის, ასაკის და განათლების (მათ შორის, ინგლისური ენის ცოდნის დონის) მიხედვითაც. 

დიაგრამა 3

სტალინისადმი დამოკიდებულების კროსტაბულაცია დასახლებული პუნქტის ტიპის მიხედვით აჩვენებს, რომ სოფლებში სტალინისადმი დამოკიდებულება უფრო  დადებითია, ვიდრე ქალაქებში (დიაგრამა 3). აღსანიშნავია, რომ თბილისში დაფიქსირებული უარყოფითი დამოკიდებულება სტალინის მიმართ (28%) თითქმის ორჯერ მეტია ანალოგიური მაჩვენებლისა სოფლებში (15%). ამასთან, ყველა ტიპის დასახლებულ პუნქტში ჭარბობს დადებითი დამოკიდებულება.  მაგრამ, როგორც უკვე აღინიშნა, სტალინისადმი დამოკიდებულება არაერთგვაროვანია და მხოლოდ ერთ კითხვაზე მიღებული პასუხები ვერ აღწერს მთლიან სურათს. ვნახოთ, როგორ განსხვავდება დასახლებული პუნქტის ტიპის მიხედვით რესპონდენტების მიერ შემდეგი მოსაზრებების შეფასება: „სტალინი იყო სასტიკი, არაადამიანური ტირანი, რომელიც მილიონობით უდანაშაულო ადამიანის სიკვდილშია დამნაშავე” და “სტალინი ბრძენი ლიდერი იყო, რომელმაც სიმძლავრე და კეთილდღეობა მოუტანა საბჭოთა კავშირს”(დიაგრამები 4 და 5).

დიაგრამა 4-5

რესპონდენტების დამოკიდებულება სტალინის მიმართ განსხვავებულია სხვადასხვა ასაკობრივი ჯგუფის მიხედვითაც. შესამჩნევია ტენდენცია, რომ ასაკის მატებასთან ერთად დადებითი დამოკიდებულება სტალინის მიმართ იზრდება. 18–დან 30 წლამდე ასაკობრივ ჯგუფში რესპონდენტთა მხოლოდ 30%-ია დადებითად განწყობილი სტალინის მიმართ, ხოლო 61 წლის და უფროსთა ასაკობრივ ჯგუფში ეს მაჩვენებელი 72%–ია (დიაგრამა 6). 

დიაგრამა 6

განსხვავება ასაკობრივ ჯგუფებს შორის შეიმჩნევა სტალინის შესახებ სხვადასხვა მოსაზრების შეფასებაშიც (დიაგრამები 7 და 8). უარყოფითი დატვირთვის მქონე მოსაზრებას („სტალინი იყო ტირანი“) ეთანხმება ჩვენს მიერ გამოყოფილი ოთხივე ასაკობრივი ჯგუფის წარმომადგენელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი, თუმცა უარყოფითი პასუხები მატულობს ასაკის მატებასთან ერთად და 61 წლის და უფროს რესპონდენტთა ასაკობრივ ჯგუფში გამოკითხულთა 38% არ ეთანხმება მოსაზრებას, რომ „სტალინი  იყო სასტიკი, არაადამიანური ტირანი, რომელიც მილიონობით უდანაშაულო ადამიანის სიკვდილშია დამნაშავე”. სტალინის შესახებ დადებით მოსაზრებასაც („სტალინი იყო ბრძენი მმართველი“) ოთხივე ასაკობრივი ჯგუფის წარმომადგენელთა უმეტესობა ეთანხმება და ასაკის მატებასთან ერთად რესპონდენტები უფრო მეტად ეთანხმებიან მოსაზრებას, რომ “სტალინი ბრძენი ლიდერი იყო, რომელმაც სიმძლავრე და კეთილდღეობა მოუტანა საბჭოთა კავშირს”.

დიაგრამა 7-8

სტალინის მიმართ დამოკიდებულებებში გარკვეული განსხვავებები შეინიშნება  რესპონდენტთა განათლების დონის მიხედვითაც. უმაღლესი განათლების მქონე რესპონდენტები გამოირჩევიან სტალინის მიმართ შედარებით უარყოფითი დამოკიდებულებით, მაშინ როდესაც საშუალო სპეციალური ან საშუალო განათლების მქონე რესპონდენტები ნაკლებად ამჟღავნებენ უარყოფით დამოკიდებულებას საბჭოთა კავშირის ყოფილი ბელადის მიმართ (დიაგრამა 9). 

დიაგრამა 9

გარკვეული განსხვავებები გამოიკვეთა სტალინის დადებითად და უარყოფითად წარმომჩენი მოსაზრებების კროსტაბულაციისას განათლების დონის მიხედვით (დიაგრამები 10 და 11). მოსაზრებას, რომ „სტალინი იყო ტირანი“, ყველაზე მეტად ეთანხმებიან უმაღლესი განათლების მქონე რესპონდენტები(63%), ხოლო საშუალო განათლების მქონე რესპონდენტებისთვის ანალოგიური მაჩვენებელია 45%.  უმაღლესი განათლების მქონე რესპონდენტები ნაკლებად აფიქსირებენ დადებით დამოკიდებულებას სტალინის მიმართ:მათი24% არ ეთანხმება მოსაზრებას, რომ “სტალინი ბრძენი ლიდერი იყო, რომელმაც სიმძლავრე და კეთილდღეობა მოუტანა საბჭოთა კავშირს”, მაშინ, როდესაც ეს მაჩვნებელი საშუალო განათლების მქონე რესპონდენტებისთვის  მხოლოდ 10%-ია. 

დიაგრამა 10-11

კიდევ ერთი მახასიათებელი, რომლითაც შესაძლებელია დახასიათდეს სტალინის მიმართ არსებული დამოკიდებულება, ინგლისური ენის ცოდნის დონეა. რაც უფრო კარგად იცის რესპონდენტმა ინგლისური ენა, მით ნაკლებ სავარაუდოა, რომ მისი დამოკიდებულება სტალინისადმი დადებითი იქნება (დიაგრამა 12). შესადარებლად კარგი მაგალითებია, ერთი მხრივ, იმ რესპონდენტთა რაოდენობა, რომლებსაც არ აქვთ საწყისი ცოდნა ინგლისურ ენაში და დადებითად არიან განწყობილი სტალინის მიმართ (52%) და, მეორე მხრივ, ინგლისური ენის ცოდნის მაღალი დონის მქონე რესპონდენტთა რაოდენობა, რომლებიც დადებითად არიან განწყობილი სტალინის მიმართ (27%). 

დიაგრამა 12

სტალინის შესახებ დასმული კითხვების ერთ ნაწილში იკვეთება აშკარად დადებითი დამოკიდებულება, მეორე ნაწილში კი უარყოფითი შეფასებები. ერთია, როდესაც რესპონდენტები ზოგადად აფიქსირებენ სიმპათიას ან ანტიპათიას რომელიმე ისტორიული ფიგურის მიმართ და მეორე – როდესაც ისინი საკუთარ თავს წარმოიდგენენ ამ პირის მიერ მართულ ქვეყანაში. მიუხედავად ზოგადად დაფიქსირებული სიმპათიებისა, რესპონდენტების უმრავლესობა (63%) აცხადებს, რომ არ სურს ცხოვრება და მუშაობა ისეთ ქვეყანაში, რომელსაც სტალინის მგავსი პიროვნება მართავს. 

დიაგრამა 13-14

ასეთია ყველა ასაკობრივი ჯგუფის წარმომადგენელთა დამოკიდებულება; ეს მაჩვენებელი ყველაზე დაბალია 61 წლის და უფროსი რესპონდენტებისათვის (45%), ხოლო 18–დან 30 წლამდე ასაკობრივ ჯგუფში 75%-ია. რაც შეეხება განსხვავებებს დასახლებული პუნქტის ტიპის მიხედვით, თბილისსა და სხვა ქალაქებში მცხოვრები რესპონდენტების უარყოფითი პასუხები მეტია (88% და 64%), ვიდრე სოფლებში მცხოვრები რესპონდენტების (54%). 

სტალინის მსგავსი პიროვნების მიერ მართულ ქვეყანაში მუშაობის და ცხოვრების სურვილი განსხვავებულია განათლების დონის მიხედვითაც (დიაგრამები 15 და 16). უმაღლესი განათლების მქონე რესპონდენტების მხოლოდ 15%-ია თანახმა, იცხოვროს და იმუშაოს სტალინის მსგავსი პიროვნების მიერ მართულ ქვეყანაში, საშუალო განათლების მქონე რესპონდენტებისთვის კი ეს მაჩვენებელი თითქმის ორჯერ მეტია - 29%. ანალოგიურად, ინგლისური ენის ფლობის დონის ზრდასთან ერთად მცირდება სტალინის მსგავს პიროვნების მიერ მართულ ქვეყანაში ცხოვრების და მუშაობის მსურველთა რაოდენობა. 

დიაგრამა 15-16

არსებული ტენდენციები ძალიან მნიშვნელოვანია, რამდენადაც ისინი მიუთითებენ სტალინის ფიგურის შეფასების არაერთგვაროვნებაზე საქართველოში. ამ ტენდენციების  ახსნა სხვადასხვა ფაქტორითაა შესაძლებელი. სტალინის პიროვნების შეფასებისას აშკარად გამოიკვეთა განსხვავებები ურბანულ და არაურბანულ მოსახლეობას შორის. შესაძლებელია იგივეს თქმა ასაკობრივი ჯგუფების შესახებაც: სტალინი, როგორც ისტორიის ნაწილი, უფრო მეტი პატივისცემით და სიმპათიით სარგებლობს მოსახლეობის უფრო ასაკოვან ნაწილში. განათლება (ამ შეთხვევაში იგულისხმება ინგლისური ენის ცოდნის დონეც) ხშირ შემთხვევაში განსაზღვრავს განსხვავებულ პოზიციებს სტალინის მიმართ- იზრდება საკითხზე არსებული ინფორმაციის მოპოვების და შეფასების საშუალებები. 

თუმცა, ყველაზე საგულისხმოა დაფიქსირებული დუალისტური დამოკიდებულება სტალინის მიმართ. კითხვებს სტალინის შესახებ რესპონდენტები არათანმიმდევრულად პასუხობენ. ერთი მხრივ, სახეზეა ზოგადი კეთილგანწყობა სტალინის მიმართ - 45% დადებითად აფასებს სტალინს; 68% ეთანხმება მოსაზრებას, რომ ის ბრძენი მმართველი იყო. მეორე მხრივ, ხალხს არ სურს ცხოვრება და მუშაობა ისეთ ქვეყანაში, რომელსაც სტალინის მგავსი პიროვნება მართავს (63%); 53%-ს მიაჩნია რომ „სტალინი იყო სასტიკი, არაადამიანური ტირანი, რომელიც მილიონობით უდანაშაულო ადამიანის სიკვდილშია დამნაშავე”. მოყვანილი შედეგების საფუძველზე რთულია ერთმნიშვნელოვნად განისაზღვროს, თუ რა განწყობა აქვს საქართველოს მოსახლეობას სტალინის მიმართ. დადებითი დამოკიდებულება, რომელიც ზოგიერთ კითხვაზე მიღებული პასუხებიდან ჩანს, გამოწვეულია სტალინის იდეალების გააზრებით თუ სტალინის, როგორც გამორჩეული ქართველი ისტორიული ფიგურის პატივისცემით? შესაბამისად, უარყოფითი შეფასებები გამოწვეულია სტალინური მსოფლმხედველობის უარყოფით თუ ზედაპირულად, სტალინის მხოლოდ სახელის და არა მისი მეთოდების და ქმედებების დაგმობით? 

გაგვიზიარეთ თქვენი მოსაზრებები. 

რატი შუბლაძე

---

^{1 ეს კითხვები დაისვა Carnegie Endowment for International Peace ინიციატივით.↩}