სუბიექტური სიღარიბე, სოციალური მხარდაჭერა და ბედნიერების ხარისხი საქართველოში: კავკასიის ბარომეტრის 2011 წლის შედეგები

CRRC-ის ყოველწლიური გამოკითხვა - კავკასიის ბარომეტრი - მოიცავს ბევრ კითხვას რომლებიც საქართველოში სიღარიბის დონის დადგენას ისახავს მიზნად. ერთ-ერთი მათგანია: ‘თქვენს ირგვლივ მცხოვრები ოჯახების უმრავლესობასთან შედარებით, როგორ შეაფასებდით თქვენი ოჯახის ეკონომიკურ მდგომარეობას ამჟამად?’ სავარაუდო პასუხებია: ძალიან ცუდი, ცუდი, საშუალო, კარგი და ძალიან კარგი. ეს კითხვა გამორჩეულია სხვა კითხვებისგან სუბიექტურობის მაღალი ხარისხით და იმით, რომ სიღარიბის შესაფასებლად სოციალურ შედარებას იყენებს. შედეგად, ვიღებთ სუბიექტური სიღარიბის მაჩვენებელს, რომელიც ასახავს, თუ რამდენად ღარიბად გრძნობს თავს ინდივიდი, და არა თუ რამდენად ღარიბია ის სინამდვილეში. სიღარიბის ეს ორი - ობიექტური და სუბიექტური - მაჩვენებელი ხშირად კავშირშია ერთმანეთთან, თუმცა არაა აუცილებელი ერთმანეთს სრულად ემთხვეოდეს. ორი ადამიანი, რომელთა ეკონომიკური მდგომარეობაც ობიექტურად ერთნაირია, შესაძლოა განსხვავდებოდეს თავისი მდგომარეობის სუბიექტური აღქმით. შესაბამისად, ამ კითხვაზე პასუხი გვაძლევს სურათს, რომელიც შესაძლოა განსხვავდებოდეს სიღარიბის ობიექტური საზომების საფუძველზე (ხელფასის ოდენობა, ოჯახის შემოსავალი და ა. შ) მიღებული სურათისგან და ასახავს სუბიექტურ, შედარებით სიღარიბეს.

2011 წლის კავკასიის ბარომეტრის მიხედვით, საქართველოში ნახევარზე მეტი (54%) ოჯახების შემოსავალი არ აღემატება 100 აშშ დოლარს. მაგრამ მხოლოდ 24% მიიჩნევს თავისი ოჯახის ეკონომიკურ მდგომარეობას როგორც ცუდს ან ძალიან ცუდს სხვა ოჯახებთან მიმართებაში. 65% თვლის, რომ მათი ეკონომიკური მდგომარეობა ისეთივეა, როგორც საქართველოში მცხოვრებ ოჯახთა უმრავლესობის, ხოლო 7% საკუთარი ოჯახის ეკონომიკურ მდგომარეობას სხვა ოჯახებთან შედარებით უკეთესად მიიჩნევს. 

რა კავშირი აქვს სიღარიბის სუბიექტურ აღქმას ადამიანების აქტივობებთან და ფსიქო-სოციალურ სტატუსთან?

კავკასიის ბარომეტრის მონაცემები აჩვენებს, რომ სუბიექტური სიღარიბის ზრდასთან ერთად, მცირდება ადამიანთა მთელ რიგ კულტურულ და სოციალურ ღონისძიებებში მონაწილეობის სიხშირე. საქართველოს მოსახლეობის ის ნაწილი, რომელიც საკუთარი ოჯახის ეკონომიკურ მდგომარეობას აფასებს როგორც უარესს სხვა ოჯახებთან შედარებით, ნაკლებად მონაწილეობს ისეთ აქტივობებში, როგორიცაა ვარჯიში, მეგობრებთან ერთად დროის გატარება, თეატრში ან კინოში  წასვლა, პარკში გასეირნება; ასევე, ნაკლებად ხშირად ესწრება ქალაქის ან სკოლის საკითხებთან დაკავშირებულ საჯარო შეხვერდებს (დიაგრამა 1).

დიაგრამა 1 (წყარო: კავკასიის ბარომეტრი 2011).

 

 მოცემული შედეგების ინტერპრეტაციისთვის მნიშვნელოვანია ადგილობრივი კონტექსტის გათვალისწინება. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს მოსახლეობის დიდი ნაწილი (68%) პოულობს დროს მეგობრებთან ურთიერთობისთვის, მხოლოდ მცირე ნაწილია ჩართული სპორტულ (14%), კულტურულ და სხვა სოციალურ აქტივობებში. კავკასიის ბარომეტრის მონაცემები მიუთითებს, რომ სწორედ ისინი, ვინც საკუთარი ოჯახის ეკონომიკურ მდგომარეობას აფასებენ როგორც უკეთესს საქართველოში მცხოვრები ოჯახების უმრავლესობასთან შედარებით, პირველნი ითვისებენ ცხოვრების ჯანმრთელ წესს და ერთვებიან აქტიურ კულტურულ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. 

კავკასიის ბარომეტრის მონაცემები მიუთითებს, რომ სიღარიბის სუბიექტური აღქმა კავშირშია არა მხოლოდ კონკრეტულ აქტივობებში მონაწილეობასთან, არამედ ზოგადად, ინდივიდის ფსიქო-სოციალურ სტატუსთან. საქართველოს მოსახლეობის ის ნაწილი, რომელიც საკუთარ ეკონომიკურ მდგომარეობას აღიქვამს როგორც ცუდს სხვა ოჯახებთან შედარებით, განიცდის სოციალური მხარდაჭერის ნაკლებობას: ისინი ნაკლებად ეთანხმებიან მოსაზრებებს, რომ ყავთ ბევრი ახლობელი ადამიანი, ვისი ნდობაც შეუძლიათ და რომელთა იმედიც ექნებათ გაჭირვებაში. ამის საპირისპიროდ, ის ადამიანები, რომლებიც თავის ეკონომიკურ მდგომარეობას აფასებენ, როგორც სხვებზე უკეთესს, ნაკლებად გრძნობენ თავს გარიყულად და განიცდიან სიცარიელის გრძნობას, ვიდრე საზოგადოების ის ნაწილი, რომელიც საკუთარ ეკონომიკურ მდგომარეობას სხვებთან შედარებით უარესად თვლის (დიაგრამა 2).

დიაგრამა 2 (წყარო: კავკასიის ბარომეტრი 2011).

 სუბიექტურ სიღარიბეს და ინდივიდის ფსიქო-სოციალურ მდგომარეობას შორის კავშირს ადასტურებს შემდეგი დიაგრამაც (დიაგრამა 3). კავკასიის ბარომეტრის მონაცემები გვიჩვენებს, რომ ადამიანების მიერ საკუთარი ოჯახის ეკონომიკური მდგომარეობის აღქმა კავშირშია ბედნიერების ზოგად განცდასთან. საქართველობის მოსახლეობის 51% აცხადებს, რომ ბედნიერია, თუმცა ის ადამიანები, რომლებიც საკუთარი ოჯახის ეკონომიკურ მდგომარეობას აფასებენ როგორც სხვებზე უკეთესს, უფრო ბედნიერად გრძნობენ თავს; მათი მხოლოდ 3% მიიჩნევს თავს უბედურად, მაშინ როდესაც ეს წილი 24%-მდე იზრდება მათთან, ვინც საკუთარ ეკონომიკურ მდგომარეობას სხვებზე უარესად მიიჩნევს.

საერთო ჯამში, კავკასიის ბარომეტრის 2011 წლის მონაცემები აჩვენებს, რომ საქართველოს მოსახლეობის თითქმის ¼ თვლის, რომ მათი ოჯახი სხვებთან შედარებით ცუდ ან ძალიან ცუდ ეკონომიკურ მდგომარეობაშია. ქართული საზოგადოების ეს ნაწილი ნაკლებადაა ჩართული მთელ რიგ სოციო-კულტურულ აქტივობებში და ნაკლებად ბედნიერად გრძნობს თავს. ისინი სხვებზე ხშირად განიცდიან გარიყულობას, სიცარიელეს, მარტოობას და უნდობლობას სხვების მიმართ. 

დიაგრამა 3 (წყარო: კავკასიის ბარომეტრი 2011).

 მიუხედავად იმისა, რომ კავკასიის ბარომეტრის შედეგები ცხადყოფს კავშირს სუბიექტურ სიღარიბესა და ადამიანთა ფსიქო-სოციალურ სტატუსს შორის, ეს კავშირი არაფერს გვეუბნება მათ შორის მიზეზ-შედეგობრივ კავშირზე. შესაძლოა, საკუთარი სიღარიბის აღქმა გავლენას ახდენს ადამიანების ჩართვაზე სხვადასხვა აქტივობებში, მათი ბედნიერების ხარისხზე და ფსიქო-სოციალურ მდგომარეობაზე. თუმცა, ისიც შესაძლებელია, რომ ბევრი სოციალური და კულტურული აქტივობიდან გამოთიშვის, ზოგადად ბედნიერების დაბალი ხარისხის და სუსტი სოციალური მხარდაჭერის გამო ადამიანები თავს უფრო ღარიბად აღიქვამდნენ. თქვენი აზრით, რომელი უფრო ახლოსაა საქართველოს რეალობასთან? გაგვიზიარეთ თქვენი მოსაზრებები და კომენტარები ამასთან დაკავშირებით.

თუ გსურთ, უფრო მეტი გაიგოთ იმის შესახებ, თუ რას ფიქრობს ხალხი საქართველოში სხვადასხვა სოციალურ, პოლიტიკურ და კულტურულ საკითხებზე, შეგიძლიათ დამოუკიდებლად გაანალიზოთ 2011 წლის კავკასიის ბარომეტრის მონაცემები, რომლებიც ყველასთვის ხელმისაწვდომია CRRC-ის ვებგვერდზე მარტივი ონლაინ-ანალიზის პროგრამის საშუალებით.

ნათია მესტვირიშვილი

საქართველოს არჩევნების მიკროგეოგრაფია

2012 წლის არჩევნები საქართველოს უახლეს ისტორიაში განსაკუთრებულია. გარდა იმისა, რომ ეს ხელისუფლების მშვიდობიანი გზით ცვლილების პირველი პრეცენდენტია, არჩევნების შედეგების ანალიზი ბევრ საყურადღებო თავისებურებას ავლენს. გეოგრაფიული თვალსაზრისით, საინტერესოა შევაფასოთ, თუ როგორი საარჩევნო ქცევით ხასიათდებოდნენ მოსახლეობის ესა თუ ის შედარებით მცირე ჯგუფები, რომლებსაც გარკვეული თავისებურებები გააჩნიათ. არჩევნების შედეგების „მიკროგეოგრაფიული“ დახასიათებისთვის გადავხედოთ შემთხვევებს, რომლებიც დიდი სივრცითი განფენილობით არ გამოირჩევიან, მაგრამ მათ საარჩევნო ქცევაზე დაკვირვება საინტერესო დასკვნების გამოტანის საშუალებას იძლევა. ქვემოთ ჩვენ განვიხილავთ თბილისის სასოფლო მოსახლეობის და სპეციალურ საარჩევნო უბნებზე რეგისტრირებულ ამომრჩეველთა საარჩევნო ქცევას.

უკანასკნელი არჩევნების გეოგრაფიული თავისებურებებიდან ერთ-ერთ ყველაზე თვალსაჩინო მოვლენას „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობისადმი“ სოფლის მოსახლეობის მაღალი მხარდაჭერა წარმოადგენდა. სამი საარჩევნო ოლქის (საჩხერე, თეთრიწყარო, გარდაბანი) გარდა, „ნაციონალური მოძრაობა“ ოლქის სასოფლო არეალებში უფრო მეტი ხმის დაგროვებას ახერხებდა, ვიდრე მუნიციპალიტეტის ცენტრებსა და საქალაქო ტიპის დასახლებებში. ამასთან, 30-მდე საარჩევნო ოლქის სოფლებში პარტიის მიერ მიღებული ხმები მუნიციპალიტეტის ცენტრებსა და ქალაქებში ნაჩვენებ შედეგებს 10%-ით ან უფრო მეტით აღემატებოდა.

რუკა 1

 ბოლო წლების მანძილზე, თბილისის ადმინისტრაციული საზღვრები რამდენჯერმე შეიცვალა და მის შემადგენლობაში მეზობელი მუნიციპალიტეტების ფარგლებში არსებული რამდენიმე სასოფლო ტიპის დასახლება შევიდა. მსგავსად ადმინისტრაციულისა, საარჩევნო-ტერიტორიული დაყოფის მხრივ, ეს სოფლები დედაქალაქის ნაწილს წარმოადგენენ. სოფლები - კიკეთი, ტაბახმელა, წავკისი და შინდისი, დაბა კოჯორთან ერთად, მთაწმინდის ოლქში შედიან, ვაკის საარჩევნო ოლქის შემადგენლობაშია წყნეთი და მისი მიმდებარე სოფლები, სოფელი დიღომი  საბურთალოს საარჩევნო ოლქს მიეკუთვნება და ა.შ. სულ სასოფლო დასახლებები თბილისის ათი საარჩევნო ოლქიდან ექვსშია წარმოდგენილი. ამასთან, მთაწმინდის და კრწანისის ოლქებში სოფლის მცხოვრებლები ამომრჩეველთა საერთო რაოდენობის დაახლოებით მეათედს შეადგენენ, დანარჩენებში კი მათი წილი 6%-ს არ აღემატება.

2012 წლის საპარლამენტო არჩევნებში დაფიქსირებულ საერთო სურათის მიხედვით, თბილისის შემადგენლობაში შემავალი სასოფლო დასახლებების უმეტესობაში არჩევნებში „ქართულმა ოცნებამ“ მიაღწია გამარჯვებას, თუმცა მმართველი „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა“ სოფლებში უფრო მაღალ შედეგებს აჩვენებდა, ვიდრე ოლქის საქალაქო დასახლებებში. შედარებისთვის, მთაწმინდის ოლქში შემავალ სოფლებში „ნაციონალურმა მოძრაობამ ხმების 57% მოაგროვა, როდესაც უშუალოდ ქალაქში არსებულ უბნებზე მხოლოდ 29%-ის მოპოვება შეძლო (რუკა 1). სხვაობა კიდევ უფრო მაღალი იყო კრწანისის შემთხვევაში - 35% ქალაქში და 80% სასოფლო დასახლებებში. რაც შეეხება მთლიანად თბილისს, დედაქალაქის ურბანულ ნაწილში „ერთიანმა ნაციონალურმა მოძრაობამ“ ხმების მხოლოდ 27% მოაგროვა, ხოლო სასოფლო არეალებში კი - 39%. 

დიაგრამა 1

როგორც წინა არჩევნების შედეგების ანალიზიდან ჩანს, აღნიშნული ტენდენცია საკმაოდ მდგრადია. ბოლო ოთხი წლის განმავლობაში მმართველი გუნდი სასოფლო არეალებში გაცილებით მაღალი მხარდაჭერით სარგებლობდა (დიაგრამა 1). 2008 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებში, სადაც მ. სააკაშვილი თბილისის მასშტაბით დამარცხდა, დედაქალაქის სასოფლო არეალებში მან სხვა კანდიდატებზე მეტი ხმის მოგროვება შეძლო. ანალოგიურად, 2008 წლის საპარლამენტო და 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებში მმართველი პარტია სოფლებში ხმების 10% და უფრო მეტ წილს მოიპოვებდა, ვიდრე ურბანულ არეალებში.

აღსანიშნავია, რომ განხილულ პერიოდში საარჩევნო ოლქების საზღვრები მუდმივი არ ყოფილა. 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებისთვის კრწანისის საარჩევნო ოლქში შემავალი სოფლები კოჯორი, კიკეთი, ტაბახმელა, წავკისი და შინდისი მიუერთდა მთაწმინდას, სადაც მანამდე მხოლოდ ერთი სასოფლო დასახლება - ოქროყანა შედიოდა. შედეგად, სასოფლო მოსახლეობის წილი ოლქის ამომრჩევლებში 2%-დან 10%-მდე გაიზარდა, ხოლო კრწანისში 18%-დან 9%-მდე შემცირდა. 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებში საოლქო მასშტაბით „ნაციონალურმა მოძრაობამ“ ხმების 60% დააგროვა, როდესაც წინა საპარლამენტო არჩევნებში პარტიის მიერ ნაჩვენები შედეგი 46% გახლდათ. რა თქმა უნდა, ამასთან გასათვალისწინებელია ზოგადად, ოპოზიციური ძალების ნაკლები წარმატება, თუმცა მაინც არსებობს გარკვეული საფუძველი იმის მტკიცებისა, რომ საარჩევნო ოლქის საზღვრების ცვლილება შედეგებით მანიპულირების საშიშროებას ქმნიდა როგორც პროპორციული, ასევე მაჟორიტარული ხმის მიცემის პროცესის დროს, მით უმეტეს, როდესაც ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებზე მთაწმინდას საკრებულოში ერთი მაჟორიტარი დეპუტატი წარმოადგენდა. აღსანიშნავია, რომ მსგავსი პრაქტიკა მსოფლიოში ახალი არ არის და ლიტერატურაში „ჯერიმენდერინგის“ სახელითაა ცნობილი, თუმცა საქართველოში ამ ფენომენის არსებობის შესახებ ჩვენთვის აქამდე არაფერი იყო ცნობილი.

დიაგრამა 2

სპეციალური უბნები ძალოვანი სტრუქტურების წარმომადგენლებისთვის და სასჯელაღსრულების დაწესებულებების თანამშრომლებისთვის იქმნება. საქართველოს კანონმდებლობის თანახმად, მათი შედეგები დამოუკიდებლად არ ითვლება, მონაცემთა შეჯამებისას დროს ხმების დაჯამება ხდება სხვა, ჩვეულებრივ საარჩევნო უბნებზე. ცხადია, ამ შემთხვევაში შეუძლებელია უშუალოდ სპეციალური უბნების ქცევაზე საუბარი, რადგან მონაცემები აგრეგირებულია, თუმცა რამდენიმე საინტერესო ტენდენციის გამოკვეთა შესაძლებელია. მთელი ქვეყნის მასშტაბით მოხდა 70 სპეციალური საარჩევნო უბნის იდენტიფიცირება, სადაც ჩვეულებრივ ამომრჩევლებთან ერთად სულ დაახლოებით 95 ათასი ამომრჩეველი იყო რეგისტრირებული (ეს მოიცავს სპეციალური უბნებსა და ე.წ. „დედა-უბნებზე“ რეგისტრირებულ ამომრჩევლებს). თუკი გავაანალიზებთ არჩევნების დღეს საოლქო აქტივობას, ვნახავთ, რომ იმ 25 ოლქიდან, სადაც სპეცუბნები იყო ორგანიზებული, რვაში მსგავს უბნებზე გამოცხადებული ამომრჩევლები მთელ ოლქში მონაწილე ამომრჩევლების 10%-ს ან მეტს შეადგენდნენ - მაგალითად, კრწანისში ეს მაჩვენებელი 24%-ს აღწევდა, მთაწმინდაზე კი - 17%-ს. აღნიშნული უბნები ხმის მიცემის თავისებურებებით აშკარად განსხვავდებოდნენ იმავე ოლქის სხვა უბნებისგან. კერძოდ, ზემოთხსენებული 70 უბნიდან 54-ში გამარჯვება „ერთიანმა ნაციონალურმა მოძრაობამ“ მოიპოვა, საიდანაც 42-ში 10% და მეტით უსწრებდა „ქართულ ოცნებას“. ამასთან, 63 სპეციალურ უბანში მმართველმა პარტიამ ხმების უფრო მაღალი მაჩვენებელი დააგროვა, ვიდრე ოლქის მასშტაბით, საიდანაც 53-ში სხვაობა 10% და მეტი იყო.  განსხვავება განსაკუთრებით თვალშისაცემი სენაკის და გარდაბნის საარჩევნო უბნებზე გახლდათ, სადაც განსხვავება 20%-ს აღემატებოდა (დიაგრამა 2).

საქართველოში ჩატარებული ბოლო რამდენიმე არჩევნების შედეგებს თუ გადავხედავთ, განხილული ტენდენცია საკმაოდ მაღალი მდგრადობით ხასიათდება (დიაგრამა 3). ცხადია, რომ „ნაციონალური მოძრაობა“ და მისი საპრეზიდენტო კანდიდატი სპეციალურ უბნებზე ყოველთვის ხმების გაცილებით მაღალ პროცენტულ მაჩვენებლებს იღებდნენ, ვიდრე ჩვეულებრივ უბნებზე იმის მიუხედავად, რომ ჩვენს მიერ მოტანილი რიცხვები ასევე მოიცავს ე.წ. დედა უბნების მონაცემებსაც.

დიაგრამა 3

არჩევნების შედეგების ცალკეული უბნის დონეზე განხილვა საინტერესო დასკვნების გაკეთების საშუალებას გვაძლევს. აღმოჩნდა, რომ სასოფლო მოსახლეობის „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობისადმი“ ლოიალობის მთელი საქართველოსთვის დამახასიათებელი ტენდენცია თბილისისთვისაც რელევანტურია, უფრო მეტიც, 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნებში დედაქალაქის ორი საარჩევნო ოლქის სასოფლო უბნებზე სახელისუფლებო პარტიამ გამარჯვება მოიპოვა. ანალოგიური ტენდენციით ხასიათდება სამხედრო და სასჯელაღსრულების დაწესებულებების მოსამსახურეთათვის შექმნილი სპეციალური საარჩევნო უბნები, რომლებიც „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის“ მყარ დასაყრდენს წარმოადგენდნენ. ამასთან ორივე აღწერილი ტენდენცია დამახასიათებელია 2008 წლის შემდეგ ჩატარებული ყველა არჩევნებისთვის, რაც საშუალებას გვაძლევს, ვიმსჯელოთ მათი გრძელვადიანობის შესახებ.

დავით სიჭინავა